DON QUIJOTE OG DEN KATOLSKE EINSRETTINGA

Bildet er henta frå Wikimedia.org. Trykk på bildet for å se originalbildet.

Romanen Don Quijote handlar ikkje berre om ein røyndomsfjern riddar som kjem­par mot vind­møller. Cer­van­tes skild­rar også kor­leis den islam­ske kul­turen i Spania vart reinska ut til for­del for eit meir kul­turelt ein­sretta kristent sam­funn.

DON QUIJOTE, eller rettare: Den skarp­sind­ige lav­adels­man­nen don Quijote av La Mancha er rekna for å vere den første rom­anen i vest­leg litte­rær kanon, og er skrive av Miguel de Cerv­antes Saavedra (1547—1616). Romanen blir av mange også rekna som den beste som er skriven.

Cervantes gjer narr av dei evinne­lege riddar­rom­anane som var så popu­lære i sam­tida. Den sjølv­opp­nemnde ridda­ren don Quijote reiser rundt i Spania for å kjempe mot all u­rett. Han rir på ein ut­gamal hest, Roci­nante. Væp­naren hans, Sancho, har eit lite esel som fram­komst­middel. Dei kjem stadig opp i merke­lege sit­ua­sjonar. Don Quijote ser vind­møller som fiendt­lege troll og trur saue­flok­kar er heid­enske sol­dat­divi­sjonar. Han gjer van­lege jent­er om til attrå- verd­ige prins­esser og verts­hus til strål­ande slott. Han er ein latter­vekka­nde figur utan evne til å skilje dikt­ing frå røyn­dom.

Men det er meir i for­telj­inga enn ab­surd komikk. Cer­vantes driv med sam­funns­kritikk Han er mot dog­matisk for­enkl­ing i synet på sam­funns­mess­ige til­høve, og gjen­nom dikt­inga si reiser han vikt­ige spørs­mål om løgn og sann­ing.

Med skild­ringa av opp­leving­ane til don Quijote teik­nar Cer­vantes eit bil­ete av kor­leis den mus­limske kul­turen vart tvinga bort frå spansk jord. I lands­del etter lands­del hadde aggre­ssive kristne hær­av­deli­ngar lagt under seg rest­ane etter det spanske al-Andalus, det is­lam­ske Spania. Dei nye kristne konge­døm­ma tok i byrj­inga vare på den frede­lege sam­eksi­stensen mel­lom folke­grupp­ene. Først med ero­bringa av Gra­nada i 1492, den siste ut­posten for den gamle is­lamske kul­turen, vart til­høva raskt verre for alle med mus­limsk opp­hav. Dei fekk ikkje halde på gamle leve­måtar, korkje når det galdt språk, mat­vanar, musikk eller kles­drakt. I Don Quijote skild­rar Cer­vantes eit sam­funn utan rom for ulike opp­fat­ning­ar om reli­gion og kultur.

GJENEROBRING SOM HISTORISK KONSTRUK­SJON

Den islamske peri­oden, som varte i åtte hundre år, skal ikkje reknast med i spansk his­torie. Det er som den mus­limske på­verk­naden sette så svarte flek­kar på nasjo­nal­kjen­sla at det er uråd å vaske ho rein att.

Ideen om fleire hundre­år med med­vite kristen­strev for å presse mus­lim­ane att­ende til Afrika er ein ideo­logisk kon­struk­sjon. «La recon­quista» — gjen­erob­ringa, vart skapt i etter­tid. Americo Castro var his­torikar og språk­forskar. Han var mel­lom dei første som såg det proble­matiske i å stengje ute den islam­ske på­verk­naden når ein skulle ta for seg kor­leis den spanske nasjo­nen vart til. Hovud­bod­skapen hans er at det kristne Spania voks fram som eit resul­tat av blandings­kul­turen mel­lom jødar, kristne og mus­limar i eit is­lamsk­domi­nert sam­funn (Castro 1996).

Cervantes har det same synet som Castro. Med måten sin å for­telje på får han fram kor­leis det katol­ske Spania «for­søkte å møb­lere den nasjo­nale hukom­melse gjen­nom et nett av myter, mot­myt­er, løgn og halv­sann­heter» (Aukrust 2009:247).

Med Don Quijote skaper Cer­van­tes ein fik­sjon om ei for­telj­ing skriven på arab­isk og om­sett til kas­tilj­ansk. Om­setjinga skulle vere gjord av ein spansk mus­lim på eit tids­punkt da arab­isk var eit for­bode språk. I fik­sjonen er Cer­vantes sjølv berre ein av fleire for­fattar­ar som har æra for verket. Første delen av boka kom i 1605. Fire år sein­are sette styre­makt­ene i gang med å vise ut alle span­jolar med mus­limsk bak­grunn. Da andre delen av boka kom ut i 1615, var ut­kast­inga over. Det fleir­kultu­relle Spania var borte.

Historia byrjar med at Cer­vantes ein dag var på ein mark­nad i Tol­edo. Der selde ein ung gut gamle skrive­hefte og godt brukte papir­haugar med arab­iske bok­stavar. Cer­vantes kjøpte nokre hefte. Han skjønte ikkje kva som sto i not­ata, men fekk ein mor­isko med kunn­skapar i alja­miado til å om­setje manu­skript­et for seg. I norsk bok­måls­omsetj­ing er mor­isko gjort til «spansk­kyn­dig maurer». Les­aren får ikkje del i inn­haldet i om­grepa. Moro eller maurar tyder svart. Mori­sko er eit minsk­ing­sord, og tyder så­leis ein liten svart­ing. Om­setj­inga gjer det u­råd å for­stå vikt­ige kjenne­teikn ved sam­fun­net Cer­vantes skriv om. Nemn­ingar som «svart ku» eller «vesle­svarten» gjorde det lett­are å diskri­minere mus­limar som noko u­nasjo­nalt og fram­andt. Dei vart ikkje til ein rett­mes­sig del av be­folk­ninga.

Med forteljinga om kor­leis han fann manu­skript­et, vil Cer­vantes vise at det var van­leg å skrive spansk med arab­iske bok­stavar. Alja­miado var dette språket kalla. Ordet alja­mia er frå arab­isk og tyder språket til dei fram­ande, i denne saman­hangen dei kristne.

INGA TRUVERDIG FRAMSTILLING

Som så mykje anna i boka om don Quijote er heller ikkje his­toria om kor­leis for­fat­taren fann manu­skrip­tet, sær­leg sann­synleg. Byrji­nga på rom­anen er opp­spinn frå Cer­vantes, utan rot i røyn­domen. Da Cer­vantes gav ut den første delen av verket, var det ikkje lett å finne arabisk­tal­ande ko­rkje på mark­nader i Tol­edo eller i andre byar. For­telj­inga om at ein mus­lim kunne drive med om­setj­ing frå arab­isk i ei kat­olsk kyrkje, er utan tru­verd. Da andre bindet kom i 1615, var dei siste mor­isko­ane borte. Hundre tusen­vis av spanske borgar­ar var tvangs­sende ut av landet. Arab­isk var eit for­bode fiende­språk som ingen stud­erte heilt Ope.

For­fattar­en seier like­vel at det ikkje var vanske­leg å finne ein person med kjenn­skap til arab­iske bok­stav­ar på gata i Tol­edo. Han meiner det utan strev jam­vel var mog­leg å få tak i folk som kunne enda eldre og jam­vel betre språk, som hebra­isk. Oms­etj­aren for­tel at manu­skriptet var «his­toria om Don Quijote av la Mancha, skriven av Cide Hem­ete Ben­geli, arab­isk his­tor­ikar».

PROBLEMATISK NAMNSETJING OG VERDI­LAUS PASSER­SETEL

Namnet til denne his­torik­aren seier litt om met­oden Cer­van­tes nytt­ar seg av i skriv­inga si. Cide er arab­isk for herre, Hemete er eit van­leg for­namn, medan Bengeli er arab­isk for egg­plante eller auber­gin. Histor­ik­aren bak for­telj­inga om don Quijote er rett og slett hr. Aubergin. Det er dette manu­skriptet Cer­vantes byggjer vid­are på. Sein­are høy­rer vi at for­fattar­en heiter Cide Hamete Ber­en­jena. Det er eit mus­limsk namn, seier don Quijote. Og Sancho Panza er einig. Han har høyrt at mus­limar «liker beren­jen­as eller auber­giner svært godt».

«Du tar nok feil, Sancho, når det gjelder navnet til denne Cide, som på arab­isk be­tyr herre,» svarar don Quijote (Cer­vantes 2011:468).

Ein forskar hev­dar Benen­geli eller Benen­egeli tyder «uekte son» på arab­isk, ein ba­stard, ein som ikkje er av reint blod (El-Out&shy:mani 2005). For­fat­taren Hamete Ben­en­geli vert s­åleis ein nyom­vend kristen utan på­lite­leg familie­bak­grunn, nett som Cer­vantes. Det er dei som hev­dar at Cer­vantes hadde papir på at han ikkje var av jød­isk av­stam­ming. Men kan hende er dette papiret eit prov på det mot­sette. Slike papir var ikkje van­lege i det heile, og mykje tyder på at dette er heime­avla. Det har ikkje naud­synte kom­men­tarar eller stempel frå jurid­iske ekspertar, men gjev berre ut­trykk for at Cer­vantes vert rekna for å vere ein ekte­fødd son i ein fam­ilie som er rekna for å vere gamle kristne. Vitne­utseg­nene i papiret er så­leis utan verdi (Lokos 1999)

Det finst dei som meiner namnet viser klårt til Cer­vantes sjølv. Hemete eller Ahmed er den all­mekt­ige, den som skal lov­pri­sast. På semitt­iske språk er Gud Mikael. Beng­eli er sett saman av «ben», som altså tyder son, og «engeli», som kan være ei for­vansk­ing av det arab­iske ayyid, eller 'hjerne'. På kastilj­ansk er hjerne ciervo. Bengeli kan såleis verte «son av hjerne». Cide Hemete Beng­eli er altså ingen annan enn Miguel Cer­vantes (Sobh 2005). Dei to forfat­ta­rane viser seg å vere éin.

STEINRIK MORISKO

I andre bind av Don Quijote opp­trer ein tid­leg­are muslim og no kristen, altså ein mori­sko. Nam­net hans er Ricote, som tyder stein­rik. Ricote er gamal nabo med Sancho Panza, væp­naren til don Quijote. Han hadde fått høyre at spanske styre­makter ville kaste ut mor­isko­ane, og roser spanske­kongen Filip III for denne «hero­iske be­slut­ning». Spania må verte fri «for den frykt som folke­mass­ene har båret på», seier han.

På sarkastisk vis lar Cer­vantes denne tvangs­om­vende mus­limen hylle styre­makt­ene for «barm­hjertig­het og rett­fer­dig­het». Ricote på­står «at hele vår na­sjons lege­me er be­smit­tet og råt­tent». Like­vel dreg han av stad rundt i Europa. Han finn fram til eit om­råde nær den tyske byen Augs­burg. Her er ikkje folk in­tole­rante og trong­synte. Her vil han bu. Da han kjem att­ende for å hente fam­ilien, er det for seint. Fam­ilien er tvangs­send ut av landet etter det «her­lige ved­taket» til kong Filip. No kan Ricote verke­leg fryde seg over at «Hans Maje­stet har på­lagt å gjen­nom­føre vår lands­for­vis­ning». Ingen «svindel­på­funn har kunnet blende hans argus­øyne, som all­tid er på vakt, for at ingen skal bli vær­ende eller skjule noen av våre, som lik­som en skjult rot, med tiden skal bryte frem og frem­bære giftige frukter i det Spania som nå er rent» (Cer­vantes 2011:850). Ricote har ei vakker dotter, Ana Félix. Ho vert elska av den unge adels­man­nen don Caspar. 

Han er av gamal kristen fam­ilie, men vel å følgje henne over havet til eit til­være som flykt­ning. Han snakkar arab­isk og pass­erer utan vid­are som mor­isko. For­telj­inga om den rike mannen med mus­li­msk bak­grunn som ikkje får tid til å hente sin eigen fam­ilie, viser at de­porta­sjon­ane var u­venta. Rik­tig nok hadde disku­sjonen om dette gått føre seg i lang tid, men sjølve tids­punktet kom brått på. Ut­vis­inga gjekk så fort at det ikkje var råd å føre­bu seg. Tida for å verte kasta ut av heim­landet sitt er vel eig­ent­leg aldri inne. Det er ikkje noko det er mog­leg å bu seg på. Kritik­ken frå Cer­vantes rettar seg i same grad mot sjølve ut­vis­inga som mot at tids­punk­tet ikkje høvde.

OFFENTLEG SKINKE­ETING

Når Cer­van­tes let kjær­asten til Ana be­herske arab­isk, seier han sams­tund­es at det ikkje var så u­van­leg med kunn­skapar henta frå det fleir­kultur­elle sam­fun­net som hadde prega Spania i hundre­vis av år. Å snakke arab­isk var på denne tida u­van­leg jam­vel for dei som hadde beste­for­eldre som nok gjorde det. At ein kat­olsk adels­mann snakka fiende­språket, var like lite sann­syn­leg som at det skulle vere mog­leg å finne om­setj­arar av arab­iske manu­skript i kva kyrkje­hus som helst på den tida Cer­vantes Iét for­telj­inga ta til.

Å fram­stille seg som noko ein ikkje var, vart eit kunst­stykke i det ny­kristne Spania. Folke­grupp­ene var så like kvar­andre at finu­rleg u­lik­skap i kles­drakt og bords­kikk vart til av­gjer­ande skilje mel­lom dei. Om ein klarte å pas­sere som kristen, kunne ein halde på reli­gi­øse tradis­jonar så lenge ingen fekk nyss om det. Folk kunne ete svin off­ent­leg for å unn­gå in­kvi­si­sjonen eller at eige­dom­ane deira vart kon­fisk­erte av staten. Evna til å lure seg til ein god­tak­bar iden­tit­et førte til eit sam­funn der off­ent­leg og ritu­ell skinke­eting vart til teikn på ekte kristen­dom (Menocal 2002:262). Dei som var ekstra nid­kjære i ut­øv­inga av kristen sym­bol­åtferd, kunne ög vekkje mis­tanke. Straffa for å gje seg ut for noko ein ikkje var, kunne verte dauden på in­kvisi­sjons­bålet.

JØDISK OPPHAV

Cer­van­tes tok del i slaget ved Lep­anto i 1571. Den tyrk­iske flåten under leiing av Ali Pasja leid neder­lag for dei kristne styrk­ane. Siger­en fekk meir sym­bolsk enn reell tyd­ing. Dei mus­limske styrk­ane heldt fram med å vise krefter i kampen om herre­dømmet i Mid­del­havet. Tyrkar­ane tok snart kon­troll­en både over Kypros og i Tunis.

Under slaget vart Cer­van­tes råka av eit skot frå ein arke­buse, ein primi­tiv geværtype. Skad­ane gjorde at han mista evna til å bruke venstre armen. Han heldt like­vel fram med soldat­livet i fleire år. På veg heim til Spania i 1575 vart han teken som fange av tyrk­iske sjø­røvar­ar og sett i alger­isk feng­sel. Fem år gjekk før han vart fri mot løyse­pengar.

Cervantes kan ha hatt jød­isk opp­hav. Forsk­arar som meiner den spanske nasjo­nen er ut­vikla i eit sam­funn der jød­ar, kristne og mus­limar levde etter måten frede­leg saman, ser fleire døme i dikt­inga hans på he­braisk på­verk­nad. His­torik­aren Amer­ico Castro var mel­lom dei første som la fram desse syns­punkta.

Dei som held fast ved ide­en om det span­ske som u­på­verka av alt fram­andt, ser på si side eit trugs­mål i at den store dikt­aren mog­leg hadde ein jødisk bak­grunn. Slik føl­gjer debatten om kva bak­grunn Cer­vantes hadde, dei same skilje­lin­ene som synet på andre hovud­spørs­mål i den spanske historia.

I det katolske Spania som ut­vikla seg etter erob­ringa av Gran­ada, vart ny­om­vende til kristen­domen, anten dei var av mus­limsk eller jød­isk av­stam­ming, ut­sette for stad­ige over­grep. Som ein slik con­verso, ein om­vend, var Cer­van­tes godt kjend med leve­måten til dei som vart diskri­mi­nerte fordi fam­ilien deira ikkje hadde lang nok farts­tid som kristen. Cer­vantes fekk av­slag på mange stil­lingar han søkte på, både i Spania og dei nye ameri­kanske kolo­ni­ane. Han fekk heller inga ut­merk­ing for del­tak­inga i slaget ved Lep­anto der han vart såra som soldat. Berre dei som kunne be­vise at dei ikkje hadde hatt jødar eller mus­limar i fam­ilien på minst fire gene­ra­sjon­ar, fekk opp­drag for styre­maktene. Lov­reg­lane om reint blod er frå 1547, same året som Cer­vantes vart fødd.

RASISTISK STAT

22. september 1609 skreiv Filip III under på eit dekret som gjorde Spania til den første rasist­iske staten i his­toria. På tre dagar skulle alle tid­leg­are mus­limar møte opp og la seg føre over havet til fram­ande land. Om dei ikkje møtte opp, skulle dei drep­ast. Dei som gøymde seg, risi­kerte at alle som budde i nær­leiken, måtte bøte med livet for deira skuld (Kalberg 2011).

Etter den et­niske reins­inga var Spania kvitt alle innan­landske fiendar. Men dei dår­lege tid­ene heldt fram. Dei sinn­rike vat­nings­an­legga braut saman. Det var uråd å få til­gang til ny arbeids­kraft med same kunn­skap­en som dei ut­viste mus­limske bønd­ene. Skatte­inn­tekt­ene vart låg­are, uår og sjuk­doms­epide­miar gjorde av­ling­ane mindre og utgift­ene for jord­eigar­ane høgre. For­følg­ing­ane den nye staten hadde sett i verk, var ikkje ba­sert på religi­on. Det dreidde seg ikkje om å vere kristen, men om kor reint blod dei kristne hadde.

Hovudsynet i spansk historie­skriving har vore at den et­niske reins­inga var naud­synt. His­torik­ar­ane mis­likte ide­ane om at det span­ske sam­funnet skulle vere ei saman­smelt­ing mel­lom u­like kul­turar. Dei meinte ein kristen spansk identi­tet var ut­vikla under rom­ersk tid og ikkje Iét seg smitte av fram­ande religionar.

Frå den dagen Gran­ada over­gav seg, vart det sett i verk til­tak for å bryte ned rett­ane til det mus­lim­ske mindre­talet. Målet var å kvitte seg med alt som kunne minne om at landet hadde vore mus­limsk. Tvangs­krist­ninga vart gjen­nom­førtmed pro­voka­sjonar og løgner. Store bok­bål gjorde bøker med arab­iske om­setj­ingar av greske filo­sof­ar til u­nyt­tig oske.

Striden med det otto­man­ske riket om herre­dømmet i Europa gjorde at tid­leg­are mus­limar ikkje vart inn­ordna i sam­funnet. Styre­makt­ene mis­tenkte dei for å plan­leggje væpna reis­ing. Det store opp­røret kom med revol­ten i Alpuj­arra i 1568. Først etter tre år klarte styre­makt­ene å slå ned mot­stand­en frå dei fat­tige fiell­bønd­ene nær Granada.

Bildet er henta frå Wikimedia.org. Trykk på bildet for å se originalbildet.

DON QUIJOTE SOM PLAGIAT

Cervantes skild­rar på sa­tirisk vis kva som skjer når in­tole­rante og snever­synte kref­ter går laus på eit fleir­kultur­elt sam­funn. His­toria om dette rabi­ate å­taket finst også hos ein annan for­fat­tar. Alonso Fernán­dez de Avella­neda skreiv ei bok med det same tema­et og dei same figur­ane nokre år etter at Cer­vantes gav ut første delen av verket sitt. Avella­neda kan ha vore pseudo­nym for Gero­nimo de Passa­monte (Avella­neda 2006). Som Cer­vantes var han sol­dat i slaget ved Lep­anto og var mange år i fang­en­skap.

Boka vart gjeven ut i 1614. Som Cervantes Iét Avella­neda byrj­inga på boka vere his­tor­iske skrifter, for­fatta på arab­isk. Den danske om­setjar­en Kappell Schmidt meiner Avella­neda bryt med stereo­typien om løgn­aktige mor­isko­ar. Den vise Aliso­lán som fortel delar av his­toria, har mus­lim­ske for­fedrar. Aliso­lán vert om­talt som ein like mod­erne som sann­ferdig his­torikar. Avella­neda gjev ut­trykk for eit meir ope is­lam­ven­leg syn enn det Cer­vantes opp­hav­leg sto for. Som svar på denne pirat­boka tok Cer­vantes opp hansken. Alle­reie året etter kom han med sitt andre bind. Her gjer han det klårt at ut­vis­inga av mor­isko­ane heller ikkje var uproble­matisk for han.

I dette andre bindet gjev Cer­vantes don Quijote om­fatt­ande kunn­skap om arab­isk språk som han vil lære bort til Sancho. Han kjem med lærde ut­grei­ingar om det arab­iske opp­havet til ei lang rekkje spanske ord. Gjen­nom don Quijote kom­men­terer Cer­van­tes ut­vis­inga av dei tid­leg­are mus­lim­ane. Når men­neske, språk og ku­ltur har ut­vikla seg gjen­nom gjen­sidig på­verk­nad i mange hundre­år, kan ikkje berre ein leve­måte vere den rette. Det går ikkje å ut­rydde halv­delen av eit språk, like lite som det går å ut­vise halv­parten av eit men­neske (Kappel Schmidt 2006).

Etter paro­dien på paro­dien, pira­tboka til Avella­neda, vart det naud­synt for Cer­van­tes å seie frå om at det berre var ein don Quijote, og at det var den fig­uren han hadde skapt. Like­vel synest det som Avella­neda med boka si har fått Cer­vantes til å prote­stere meir ope mot ut­vis­inga av mor­isko­ane. Kor­kje hos Avella­neda eller hos Cer­vantes vil don Quijote ete svine­kjøtt. Hos begge for­fatta­rane har han kjenn­skap til arab­isk. I første bin­det for­tel dess­utan don Quijote at far hans var «azacån», vasseljar. Dei som selde vatn, var alltid mus­limar. Slik for­sto dei som las boka, at don Quijote hadde mus­lim­ske forfedrar.

REINT BLOD OG FALSKE VERE­MÅTAR

Omsetjaren av manu­skript­et om don Qui- jote som vart kjøpt på mark­naden i Tol­edo, re­agerte sterkt på noko som sto skrive i margen. Han lo så høgt at for­fattar­en ville vite kva som var så moro­samt. Jo, svarte om­setj­aren, det var ei til­vising til Dulci­nea frå Tob­oso, den store kjær­leiken til den for­virra adels­man­nen. Her sto det at ho var den beste til å salte svine­kjøtt i heile la Mancha. Men i Tob­oso skulle det jo stort sett ha budd folk med mus­limsk opp­hav. Og dei dreiv da ikkje med slikt. Kas­tilj­anar­ane var så opp­sette på å finne fram til kven som hadde reint blod i årene, at his­toria om Dulci­nea ikkje kan vere anna enn ein par­odi på denne fana­tis­men.

Grise­saltinga vert til ein freist­nad på å fram­stille seg som ann­leis enn det ein var. Don Quijote er ein bok­lærd mann. I det Spania som no skulle ut­vikle seg, vart kunn­skapar noko nega­tivt. Don Quijote er i all sin gal­skap eit bil­ete på eit sam­funn som ikkje lenger finst. Kampen mot vind­møll­ene er vorte eit hovud­drag ved den få­nyttes verk­semda til den ynke­lege rid­daren. Den håp­lause kampen viser til det trag­iske ved ein ku­ltur som ikkje er noko anna enn ei syns­kverving, eit døme på mang­lande kon­takt med røyn­domen.

Sancho Panza, ten­aren hans, er deri­mot ein god kristen utan is­lamsk eller jød­isk blod. Han er analfa­bet utan tyng­ande kul­turell bal­last. Sancho er ein mann for framtida.

.........................

LITTERATUR

Aukrust, Knut. 2009. Santiago i Granada: Fabrika­sjoner av et hellig sted. Norsk teo­log­isk tidsskrift 4/2009, s. 246-47.

Cervantes Saavedra, Miguel de. 2011, Don Quijote: den skarp­sind­ige lav­adels­mann Don Quijote av La Mancha. Oslo: Aschehoug.

El-0utmani, Ismail, 2005. El morisco Cide Hamete Bejar­ano, autor del QuilOte. Espéculo. Re­vista de estud­ios liter­arios. Uni­versi­dad Com­plut­ense de Madrid,

Fernandez de Avella­nada, Alonso. 2006. Den sindrige ridder don Quixote de la Mancha. Køben­havn: Husets For­lag,

Kappell Schmidt, Rigmor. 2006. Ind­led­ning til web-bog om Den sind­rige ridder don Quixote de la Mancha av Alonso Fer­nandez de Avella­nada. Århus: Husets forlag.

Kalberg, Torbjørn. 2011, Fra fler­kultur­ell sam­eksi­stens til hard­hendt ut­trans­port­ering. Materia­listen 3—4.

Lokos, Ellen. 1999, The poli­tics of Ident­ity and the Enigma of Cer­van­tine Gene­aology. l: Anne J. Cruz cg Carroll B. John­son (red): Cer­van­tes and His Post­modern Constit­uen­cies s. 116-133. New York: Cruz/John­son.

Menocal, Maria Rosa. 2002. The Orna­ment of the World How Mus­lims, Jews and Christi­ans created a Cultur of Tolerance in Medie­val Spain. Boston:

Sobh, Mahmud. 2005. Quien fue Cide Hamete Benen­geli? El Pais, 31.12.05

.........................

Artikkelen ligg på s 48 på
 Syn og Segn 0412