Santiago – helgen – dyrking og intoleranse

Apostolen Jacob. Wikimedia.

Gjetordet om Jakob som maurardrepar og leiar i kampen mot dei vantru vart eit vilkår for å kunne skipe omgrepet om ein spansk nasjon berre for kristne. Dyrkinga av Jakob som apostel og for­kynnar om Guds rike vart ei bind­ande kraft i kampen mot islam.

Santiago – helgen – dyrking og intole­ranse

KIRKE & KULTUR 1/2012

Av Torbjørn Kalberg

Kvart år legg så mange som hundre tusen vandrarar ut på pile­grimsferd til Santiago de Compostela heilt nord­vest i Spania. Aviser og media gir stor merk­semd til dette fenomenet. For mange av pilegrim­ane er det nok berre snakk om å kome seg ut i naturen i eit fram­and land, på heste­ryggen, til fots eller på syk­kel. Nokre meiner vel at det i til­legg gir dei ei opp­leving av å vere med på ei heilag reise, ein val­fart. Det kan vere eit meir eller min­dre religiøst pro­sjekt.

VEGEN TIL SANTIAGO  er vorte fram­stilt som ein draum for det moderne men­nesket. Målet for masse­vand­ringa er grava til den heil­age apost­elen Jakob. Det er kan hende ikkje opp­lagt for alle dei glade vand­rar­ane at ut­gangs­punktet for den eksot­iske kul­tur­opp­levinga på lande­vegen er myt­ane om dei før­ste kristne og his­toria om stats­danningar og kyrkje­makt. Grunn­laget for reli­gions­dyrk­ing vert ikkje akku­rat mindre av at nye ti­tusen­ar kvart år tek del i pile­grims­aktivi­tetane.

Den gamle romerske byen Iria Flavia låg langt nord og vest på den iber­iske halv­øya. Etter at muslim­ane hadde teke over makta i landet var det berre i dette om­rådet kristne fram­leis rådde. Teo­do­mirus var i byrj­inga av 800-talet biskop av Iria. Han fekk høyre om ein grav­plass som var funnen. Eine­bu­aren Pelayo hadde sett lys ved nok­re buskar nær ei elve­breidd og høyrt engle­røyster om natta. Bis­kopen drog dit og opp­levde det same. Han slo fast at grava inne­heldt reli­kviane til den heil­age Jakob, ein av dei tolv apost­lane. 

Cam­po stell­arum - stjernelys på marka

Da han døydde som mar­tyr i Jeru­salem 12. april år 44, skulle apost­elen Jakob ha ut­løyst ei stor bølgje­rørsle i jord­skorpa. Him­melen opna seg, havet delte seg og det opp­sto eit for­ferde­leg tore­skrall. Ifølgje nokre skild­ringar låg leivn­ingane til Jakob i ro fram til keisar Justin­ian i første halv­del av 500-talet bygde eit kloster like ved Sinai. Apostel­rest­ane vart brakt til kvile her, heilt til det heil­age landet kom under mus­limsk styre. Tre munkar tok da jakob­reli­kvia med seg til ein trygg stad i det fram­leis kristne Vesten. Første stop­pen var Zara­goza, men arab­ar­ane som nyss hadde teke over styret etter gotar­ane, tok jam­vel herre­døm­met i denne delen av landet.

Leivningane måtte flyt­tast på ny. Breidda av Minho­elva nord og vest i landet vart peika ut som ein trygg gøyme­stad. Det var her folk fekk sjå eit him­melsk lys flakke over marka medan eng­lane song.

Ein annan versjon av historia går ut på at hovudet til Jakob ved avrettinga hadde vorte skilt frå kroppen, men at disip­lane hadde smurt inn lek­amen med olje og gjort han heil att. Jakob vart hals­hogd fordi kong Herodes (ikkje han i jule­evang­eliet som jakta på ny­fødde små­gutar, men visst­nok barne­barnet) ville gjere seg til vens med mot­standar­ane av kristen­dommen. Etter råd frå ein engel vart apost­elen frakta frå Jer­usa­lem til Galilea og segla vidare i ein båt lagd av stein heilt til Iria i Galicia, der han ein gong skulle ha vore på mi­sjons­reise.

Historia er altså uklar med tanke på når leiv­ning­ane til apost­elen vart førde til Galicia. Tok det over fem hundre år før over­farten fann stad, eller skjedde det med ein gong han vart drepen? Historia sprikjer og når det gjeld stoppe­stader under­vegs. Vart lek­amen send ekspress, eller var det snakk om ymse opp­hald før aposte­len ende­leg fann kvile ved elve­breidda?

Kor som er, leiv­ningane vart funne etter eit uvanleg «stjernelys på marka». («campo stellarum») som viste vegen til staden der dei vart grav­lagde etter si lange ferd frå djupast inne i Middel­havet.

Den kvite hesten

Ikkje lenge etter opp­dag­inga av grava med stjerne­lyset, fortel his­toria at den kristne kongen Alfons II av det vesle konge­ømmet Asturias vann eit slag mot dei mus­limske arab­arane. Med eitt var kult­usen av Santi­ago, den heil­age Jakob, i gang. I eit draume­syn såg etter­følgj­aren til Alfons, kong Ramiro, at apost­elen førde dei kristne til siger over muslim­ane, sitj­ande på ein kvit hest. I synet for­talde Jakob kongen at Jesus hadde delt provins­ane i verda mellom apost­lane og at heile Spania no skulle vern­ast av han. Den heilage Jakob skulle alltid vere der når spanjol­ane trengde han. Lyset på marka og grava til Jakob vart til val­farts­staden Santi­ago de Compo­stella, den heilage Jakob på Stjernemarka.

Det er reist innvendingar mot denne tolkinga av ordet. Nokre seier at Compo­stella rett og slett tyder apost­elen Jakob, slik at Santi­ago de Compos­tella vert smør på flesk. I denne tyd­inga vart Jacobo Apostolo til Giaco­mo Postolo, som igjen vart trekt såman til Jiac Apostol. Res­ultatet i den galis­iske versj­onen vart ordet Compostella.

Etter kvart vart det kjend i heile Europa at Jakob hadde vorte send av Gud til det kristne Spania til hjelp mot arab­arane for å gi landet til­bake til kris­ten­dommen. Land­skapet langt vest i havet skulle komme til å verte like vik­tig for dei kristne som kaba­steinen i Mekka for mus­lim­ane. 

Mytologiske tvillinggudar

I Det nye testa­mentet var Jakob den eldre son til Sebe­deus og bror til apos­telen Johannes. Jakob den yngre var «bror til Jesus» og døydde som biskop av Jerusalem. Jakob og Johannes var brør. Jesus kalla dei tore­brørne. Den evangel­iske trus­opp­fat­ninga var ei bland­ing av kristen og «heid­ensk» tru. I folke­trua var Jakob den yngre fram­stilt som bror til Jesus, «son av tora» og tvilling. Den eldre Jakob var son til Josef frå eit tid­leg­are ekte­skap og slik set og bror til Jesus. For å redde jom­fru­myten vart dei så­kalla jesus­brørne også fram­stilte som søsken­barn.

I arab­iske skrifter frå 400 og 500-talet fanst his­toria om tøm­raren Josef som skulle ha levd 49 år med den første kona si og fått son­ene Judas, Justo, Jakob og Simon med henne. Kyrkje­fed­rane meinte nok at om apost­lane var brør, var det berre ånde­leg sett. For folk flest var bror­skapen reell og viktig. 450 år før vår tids­rek­ning vann romar­ane siger over latin­ar­ane med støtte av tvil­ling­ane Castor og Pol­lux, også dei rid­ande på kvite hestar. I romersk myto­logi var desse to sønene til Jupiter. Den eine av tvil­ling­ane steig opp til him­melen, den andre vart ver­ande på jorda for å be­skytte men­neska. Som takk for den gudd­omme­lege hjelpa, reiste romar­ane eit tempel til ære for tvil­ling­ane. Rest­ane kan ein enno sjå ved Forum Romanum i Roma.

Person­galle­riet i evang­elia spegla kjende føre­stellingar. I det første år­tu­sen­et etter Kristus var det ikkje semje om det rette inn­haldet i den kristne læra. Ein skal så­leis ikkje undre seg over at opp­fat­ning­ane om kristne nøkkel­figur­ar tok ei rad ulike former blant folk som nyleg var kome under på­verk­nad frå kristen­dom­men.

Det vest­got­iske Spania var fullt av kjet­terske opp­fat­ningar. Gota­ane okku­perte den iber­iske halvøya på 500-talet etter at frank­arane jaga dei over Pyrene­ane. Dei var i ut­gangs­punktet sterkt på­verka av aria­n­ismen og prin­sippet om at gud berre var ein. Da dei slutta seg til tre­einig­heits­synet kom dei på kant med folk flest.

«Liv er draum og draumen liv»

Det var vanleg i både før­kristen og tid­leg kristen tid å opp­rette tempel til ære for tvil­ling­gudar i far­leg far­vatn langs strend­ene. Heidensk og kristen skikk blanda seg i den folke­lege reli­gi­ons­opp­levinga. 

Kjende figurar melde seg til teneste for sprei­inga av den kristne trua. Dyrk­inga av Santi­ago kan sjå­ast som ei vidare­føring av gamle seg­ner og mytar. For dei en­tusiast­iske jakobs­til­hengjar­ane var Jesus berre nummer ein mel­lom like­menn. Fram til langt ut på elleve­hundre­talet vart Jakob stilt på line med Jesus og dermed med Gud.

Den katolske kyrkja kriti­serte etter kvart tvilling­trua fordi ho blanda saman mytar og folke­tru. Men kristen dog­matikk er jo nett skapt på grunn­lag av folke­lege over­leveringar.

Framståande kato­likkar tvilte på at kroppen til ein av disip­lane til Jesus skulle hatt til­hald i ei kyrkje i Galicia. Dei kunne ikkje gå god for ideen om at dyrk­inga av Santi­ago var naud­synt for erob­ringa av mus­limsk land. Da det etter den endelege utvisinga av moriskarane i 1614 ikkje lenger fanst mus­limske fiendar å føre heilag krig mot, auka denne skeps­isen.

Historikaren Americo Gastro meiner ein korkje kan få stad­festa eller av­vist san­ninga til denne for­telj­inga ved å leite etter leiv­ning­ane til Jakob i Galicia. His­toria er «sann» fordi kong Alfonso reiste ei kyrkje der i stein og marmor. His­toria var like verke­leg som den trua ein sein­are fekk på indi­vidu­ell fri­dom og menneske­rettar.

Moderne demo­krat­iske opp­fat­ningar krev grunn­lov og parla­ment. Utan slike institu­sjonar, vert fri­domen ein abstrakt dok­trine. Gastro seier at Jakob fanst i grav­kam­meret sitt så lenge folk frå fjern og nær kom for å dyrke han. Shake­speare skreiv «vi er gjort av same stoff som draum­ane våre». Der­med formu­lerte han noko som sein­are skulle verte ut­trykt i mod­erne filo­sofi. Livet er draum og draumen liv. Grav­staden til Jakob er kor­kje meir eller mindre verke­leg enn til dømes fri­doms­statuen i New York. Det fakt­iske er ikkje all­tid det same som det verke­lege eller autent­iske.

Kat­olske prestar og intel­lekt­uelle har kriti­sert Amerigo Gastro for ikkje å bry seg om det mang­lande histor­iske grunn­laget for dyrk­inga av Jakobs­myten. Men slik Gastro har frams­tilt historia, dreier det seg ikkje så myk­je om kor vidt apost­elen Jakob fak­tisk er grav­lagt ein stad i Galicia. Dyrk­inga av han som eit sym­bol i kamp mot inn­trengjar­ane er verkel­eg nok i seg sjølv. Inn­haldet i his­toria om den heil­age Jakob er soga om kva som hende frå gravf­unnet av han vart gjort og fram til legenda opp­sto. Dyrk­inga av den heil­age Jakob var av­heng­ig av det is­lamske herre­dømmet i Spania, Ho vart til ei folke­leg rørsle for kristen­dommen. Dei kristne i den nord­lege delen av den iber­iske halv­øya var svekte etter over hundre år med is­lamsk styre ellers. Iso­ler­inga frå resten av det kristne Europa som var stor alle­reie under gota­rane, vart no nær­mast total.

Krig mot islam

Jakoblegenda over­tydde den kristne be­folk­ninga om at dei hadde gud­domme­leg støtte i krigen mot islam. San­tiago­kulten låg til grunn for ide­en om å ta frå mus­lim­ane kon­trollen øver land­områda på halv­øya, -«la recon-qutsta». Denne ide­en fanst ikkje før lang tid etter at landet kom under islamsk styre. Det var ein idé søm voks fram saman med trua på den heilage Jacob. Sam­stund­es som indre strider ramma dei andalus­iske muslim­ane, tok dei ikkje trugsmålet frå dei like splitta kristne konge­rika på alvor. Sankt Jakob­dyrkinga vart teik­net dei nye hersk­ar­ane i den nord­lege delen av halv­øya nytta som ideo­logisk rygg­dekning for eigne mili­tære fram­støt. Gjen­nom Santi­ago fekk dei kristne bod om at skjulte, ikkje-materi­elle krefter sto på deira side i kampen for større makt og land­område. Santi­ago vart til ein av dei vik­tig­aste val­farts­stadene i heile kristen­verda.

Gjet­ordet om Jakob som maurar­drepar og leiar i kampen mot dei van­tru vart eit vilkår for å kunne skipe om­grepet om ein spansk nasjon berre for kristne. Dyrk­inga av Jakob som apostel og for­kynnar om Guds rike, vart ei bind­ande kraft i kampen mot islam. Til­bed­inga av Santi­ago trøysta dei kristne i ein vans­kel­eg situa­sjon. Det øko­nomiske opp­svinget i kjøl­vatnet til auken i pile­grims­trafikken, knytte denne iso­lerte delen av Europa til verda om­kring. Ein betra øko­nomi gjorde det mogleg å organi­sere ei mili­tær evan­gelisk rørsle rundt dyrk­inga av Santi­ago.

Danske kross­fararar og Santi­ago

Santiago vart og til symbol for kamp mot vik­ingar og nor­mannar­ar. I 844 gjekk vik­ingar til åtak mot Sevilla. I 942 vann ein biskop eit slag mot nor­mann­ar­ane. Biskopar og abbedar var reine krigar­høvd­ingar. Ingen andre stader i Europa vart det reist så mange klostre og kyrkjer på eit så lite omr­åde.

Byen Santi­ago vart hovuds­entret for den kristne verda, større som ­ enn både Roma og Je­rusa­lem. Mange folk frå Norden fann vegen hit. Snorre nytta nam­net Jakobs­land da han for­talde at Sigurd Jorsal­far over­vintra her i 1108 med 60 skip og fleire tusen soldatar. Utpå våren drog Sigurd rundt heile Spania og fann at landet var delt i to. Ein del var kristen, i den andre var det heid­ning­ane som rådde. Sigurd vann siger i fleire slag med heid­ning­ane, seier Snorre.

Danske kross­fararar var med på kampar ved fleire muslimsk­kon­trol­lerte byar i Spania og Portu­gal. Minne om desse opp­lev­ing­ane tok dei med seg på tokt andre stader. I ei tref­ning mel­lom kristne skan­di­navar og heid­enske est­lend­ingar i 1219 i nær­leiken av Tallinn, var dei kristne trop­pane hardt pressa. Da fall det ned eit flagg frå himmelen. Flagget var ein kvit kross på raud botn. Sam­stundes høyrd­est ei him­melsk røyst som lova siger til dei kristne. Og slik vart det. I staden for å verte drepen, vann kong Valdemar slaget og fekk til­namnet Siger.

Legenda om den heil­age Jakob vart ført vidare i for­telj­inga om kristen­krossen. Det eldst be­varte danske flagget er frå Kal­mar­uni­onen i 1427. På dette flagget var det saman med krossen, eit stort bil­ete av den heilage Jakob med eit pile­grims­skjel. Kam­skjelet har vorte sjølve sym­bolet på pile­grims­ferda til Santi­ago. Det finst på våpen­skjold og som motiv på kyrkje­ut­smyk­king mange stader i Skandi­navia. På Vest­landet er det fleire kyrkjer med namn etter Jakob. I si tur vart det danske flagget mønsteret for flagga i dei andre nord­iske nasjon­ane. I norsk folketru med alle sine merke­dagar på prim­stavane, har Jakob sin eigen dag. 25. juli var Jakob Våt­hatt. Stav­merket for dagen var ein kross, eit sverd og ein hatt.

Midt­punkt i katolis­ismen

Apostelen Peter og kyrkja hans låg langt borte. Pav­ane i Roma var skulda for å leve på usøm­meleg vis. Santi­ago og Roma ignor­erte kvar­andre. Biskop­ane i Santi­ago vart ut­ropte til pavar som ut­nemnde eigne kardi­nalar og tok mot pile­grimar dei kalla romeros. Med Roma meinte folk Santi­ago. Santi­ago vart til midt­punktet i kat­olis­ismen. På 900-talet kunne dei små kristne kon­ge­dømma berre over­leve takka vere trua på den heil­age Jakob. Jakob hadde vore der før arab­arane. Han vart sym­bolet for kampen mot islam.

I hovud­tradi­sjonen mel­lom spanske his­torik­arar vert det hevda at den arabiske invasjonen frå dag ein vart møtt med mot­stand frå rest­ane av det gamle got­iske regimet. Den kristne kol­oni­seringa av o­m­råda sør for Galicia ville skjedd utan dyrk­inga av Jakobs­myten, vert det hevda. For dei var den heil­age Jakob mykje meir eit pro­dukt av Spania enn Spania eit pro­dukt av Jakob.

Eins­retting og intoleranse frå Santiago til Franco

Rik­do­mmane som pile­grims­trafikken skapte, gjorde Galicia at­trak­tivt for frank­ar­riket i Burgund. Ein stor del av be­folk­ninga i den nord­vest­lege delen av Iberia er etter­kommarar av frank­iske pile­grimar som vart bu­ande i om­rådet. Villa­franca er eit van­leg lands­by­namn. Den første euro­pe­iske turist­guiden var om pile­grims­vegen til San­ti­ago. Den religi­øse kolonise­ringa førde ei mengd franske ord inn i språket. Målet for bur­gund­arane var, slik nor­man­nar­ane hadde greidd med Eng­land, å inn­føre eit utan­landsk dynasti. Dei lyktes berre når det galdt den vest­lege delen av halv­øya, Portu­gal.

Dyrkinga av Jakobs­myten skapte trua på at nord­bu­arane kunne sigre over muslim­ane i sør. Kastilja­narane hadde etter kvart lært seg å bruke dei same våpna og den same mili­tær­teknik­ken som anda­lusar­ane. Lev­emåten til dei to folke­grup­pene nær­ma seg kvar­andre. Draumen om eit kristent Spania vart skapt av felless­kapen mel­lom det arabisk-islamske og det iberiske sam­funnet. Det mod­erne Spania vart til i samar­beid og kon­flikt mel­lom ulike folke­grupper gje­nnom eit tids­rom på hundre­vis av år.

Dyrkinga av Santi­ago gjorde ynskjet om sjølv­stende til ei reli­giøs og mili­tær rørsle, «la reconquista». Den hol­landske for­fattar­en Nooteboom meiner det som skjedde med dyrk­inga av Santi­ago var «en kjempe­messig euro­peisk folke­beveg­else som ga stadig nye gene­rasjoner av span­joler moti­vasjon og mulig­het for å gjøre opp­rør mot det arab­iske over­herre­dømmet, gjen­erobre det øv­rige Spania frå islam og der­med vende en strøm som kunne ha over­svømt hele Europa.» Noote­boom gjer det klart: «Takket være det spanske folk er Europa ikke blitt tråkket ned.»

Under den spanske borgar­krigen gjorde Franco jakob­kultusen til nasjo­nal fest­dag. Santi­ago vart nasjo­nal­helgen nummer ein. Kat­olske his­torie­skriv­arar har til alle tider sett den is­lamske på­verk­naden som eit u­vel­kome brot i noko dei meiner har vore ei ved­var­ande og stø­dig ut­vikling til eit kat­olsk og samla Spania. Arabisk og jødisk kultur vart reinska ut frå his­toria om den reine og sanne krist­en­dommen. Der­med vart den nye spanske sta­ten lik det fiende­bil­etet dei kat­olske na­sjons­byggjar­ane var mest ihuga på å ned­kjempe.

Etter at både jødar og mus­limar hadde vorte kasta ut av halv­øya, nådde in­tole­ranse og unde­rtryk­king nye høgder. Inter­essen for filo­sofi, kunst og vit­skap vart er­statta med van­kunne og reli­giøs dog­matikk. For å kvitte seg med alle band til si arab­iske og hebra­iske for­tid, vende dei nye hersk­ar­ane seg mot all intel­lekt­uell verk­semd, alle ny­skap­ande tankar vart til far­lege trugs­mål. Føre­stel­linga om det kristne og spanske som noko evig og ufor­ander­leg fekk for­vrenge san­ninga om at Spania i borti­mot 1000 år hadde eit fleir­kultur­elt sam­funn.

Litteratur

Almazán, Vicente Gallaecia Scandinavica, introducción ó estudio das relacións galaico/escandinavas durante a Idade Media. Vigo 1986

Castro, Americo: España en su historia: Cristianos, moros y judios. Barcelona 1996

Engvig, Jan Petter: Vandring i åpent landskap: Pilegrimsveien til Santiago de Compostela. Kristiansund 2005

Gams, Pius Bonifacius: Die Kirchengeschichte von Spanien. Graz 1874/1956 Nooteboom, Cees: Omvei til Santiago. Aschehoug 200

..................................................
Artikkelen kan lastas ned som
 PDF frå ReseachGate.net