Islamsk rettstradisjon i europeisk lovgjeving

Lova som bygde landet? Foto: Nasjonalbiblioteket.

Islamsk rettstradisjon i europeisk lovgjeving:

Sicilia, England, Kastilja og Noreg

Kirke og Kultur 1/2021 årgang 126

TORBJØRN KALBERG
tokalb@broadpark.no

Pensjonert sosiolog (f. 1944)

I vestleg idé­historie har ein ikkje brydd seg stort om å drøfte islamsk på­verk­nad på kristen euro­peisk kul­tur­ut­vik­ling. Is­lam hadde nok ein viss på­verk­nad når det galdt arki­tektur og språk, og kan hende når det galdt for­mid­ling av gresk filo­sofi, arab­ar­ane hadde jo til­gang til dei klas­siske skrift­ene før dei vart kjende i euro­pe­iske kjerne­om­råde. Men når det gjeld lov og rett har tonen vore av­vis­ande. Berre kristen­trua skapte eit jurid­isk sys­tem med fri­dom for den ein­skilde. Den euro­peiske retts­staten var noko eine­stå­ande, eit føre­bil­ete for alle andre kul­turar. Dette synet er ikkje lenger eine­råd­ande. Forsk­arar viser no til sam­band mel­lom tid­lege ut­trykk for sam­lande lov­gjeving i euro­peiske statar og den is­lamske retts­historia.

I 2024 er det 750 år sidan lands­lova til Mag­nus Laga­bøter var fer­dig ut­ar­beidd. Lova frå 1274 skal verte feira som eit av dei første ut­trykka for ei felles nasjonal lov­gjev­ing i Europa. Ho samla ulike retts­reglar til ei lov­bok for heile landet. Jur­isten Øyre­hagen Sunde har leia eit ut­val for å før­ebu feir­inga. Han meiner lova lagde eit skilje mel­lom «dei som ikkje var skuld i eigen ulukke, og dei som berre var ar­beids­sky og late». Tid­leg­are hadde sam­funnet vore domi­nert av idéen om at den sterk­aste hadde rett. No vart «det stilt krav til dei sterke, til felles­skapet og til makta.» Lands­lova gav retts­vern til dei svake og la «grunn­laget for den vel­ferds­staten som me i mod­erne tid mest tek for gjeve.»¹ Sunde ser lova som noko rev­olu­sjoner­ande i sam­tida, eit vik­tig vil­kår for den norske stats­dann­inga. I eit sam­funn med mangel på ar­beids­kraft etter opp­løys­inga av træle­haldet, verka lova som vern for jor­deigar­ane. Folk fekk på­bod om å ta ar­beid hos bønder og vere bu­faste. Handels­verk­semd var berre for dei med mona­leg stor eige­dom utan gjelds­byrde. Futane fekk på­legg om at dei kvar «haust og vår skal køyre av kjøp­stad­ene våre alle kar­folk og kvinn­folk som duger til å ar­beide på landet, og som ikkje har stedd seg i fast ten­este hos bønd­ene».² Dei som ikkje tok til takke med vil­kåra jord­eigar­ane tvinga på dei, vart til ikkje verd­ige treng­ande. Lova gjorde fatt­ige til offer, ikkje for uheldige om­stende, men for eigen latskap. 

Bryllaupet i Valladolid

Føre­biletet for lands­lova skal ha vore retts­systemet som vaks fram i Spania etter erobrings­krig­ane mot al-Andalus, dei mus­limske sam­funna på den iberi­ske halv­øya. Prins­esse Kristina, søster til Mag­nus Laga­bøter, gifta seg med ein spansk prins i 1258. Dei norske bryl­laups­del­takar­ane som følgde prins­essa på den lange ferda gjen­nom Europa, kan ha høyrt om ar­beidet med eit nytt lov­verk. Giftar­målet fann stad i byen Valla­dolid. Valla­dolid fekk uni­versitet i 1293. I 1258 fanst det tru­leg ikkje mykje forsk­ings­ak­tivitet i byen. Deri­mot var det ei anna vik­tig hend­ing i Valla­dolid denne vinteren. Kongen i Kastilja, Alfonso X kalla saman til eit ting i byen. Alfonso ville at stor­menn­ene skulle stø han i ynsket om å verte tysk-romersk keisar. Ekte­skapet mel­lom bror hans og ei norsk prins­esse skulle hjelpe han å nå dette målet. Bryl­laupet var ei høveleg av­slutning på dei pol­it­iske drøft­ingane. Kjelda for dei norske opp­fat­ning­ane av hend­ing­ane i Kastilja er den is­landske saga­skriv­aren Sturla Tordsson. Tords­son skild­rar reisa frå Tøns­berg til Spania. Da dei norske kom til Kastilja for­tel han at «ein utelj­ande hær av riddarar, baronar, erke­biskop­ar og lyd­biskop­ar og både kristne og heidne sende­menn» tok i mot dei. Det hadde aldri «komme nokon ut­lending dit, kor­kje kar eller kvinne som vart så vel fagna i alle måtar.»³ For norske his­torik­arar er denne spansk-norske til­knyt­inga eit teikn på det mek­tige Noregs­veldet da Håkon Håkons­son var konge. I Spania er livet til Kristina ei lita og u­merke­leg hending. 

Romarretten

Den aust­romerske keis­aren Justinian samla i 529 dei gamle rome­rske lov­reglane. I lang tid var kjenns­kapen til det justin­ianske lov­verket svært av­grensa. Keis­aren la ned for­bod mot vit­skape­leg forsk­ing og stengde lære­stader. I dei fem hundre­åra som følgde var det ikkje gjen­nom­ført eit ein­aste ar­beid i kristen­trua om denne retts­opp­fat­ninga. Først seint på 1000-talet la skrift­lærde munkar ved det ny­opp­retta uni­versi­tetet i Bologna grunn­laget for om­fatt­ande studie av det gamle romerske lov­verket. Desse studia skapte ei ny euro­peisk retts­for­stå­ing. Lokale skikkar måtte vike for ei ein­heit­leg opp­fatning om lov og rett. Den nye jussen skilde seg frå lova i det gamle rom­erske riket. Like­vel fekk denne opp­fat­ninga namnet romar­retten. Den antikke tenk­inga hadde inga van­skar med kol­lek­tivt eigar­skap. Hovud­målet for den mod­erne staten som vaks fram, var deri­mot å verne om den priv­ate eige­doms­retten. Med den nye romar­retten vart like­verd­ige møte mel­lom folke­slaga skifta ut med syn der historia til kristne euro­pe­arar vart ein­aste malen for kul­tur­ut­vik­ling. Det vart van­ske­leg å sjå fram­veksten av euro­peisk lov­gjev­ing som følgje av kon­takt med arab­iske og jød­iske sam­funn.

Riks­dekkj­ande lov­bøker vaks like­vel nett fram på Sicilia og i Kastilja, der slike kul­tur­møte var svært om­fatt­ande. Fredrik II på Sic­ilia var den første i det kat­olske Europa med ei lovbok for riket sitt. Lov­verket til Alfonso i Kastilja følgde etter og fekk nam­net Las Siete Partidas, dei sju del­ane. Lova er nemnd som det mest impo­ner­ande lov­verket i Europa etter sam­linga av rom­ersk rett på 500-talet. I norsk retts­hist­orie er lands­lova til Mag­nus Laga­bøter bygd på rom­ersk lov­gjev­ings­tradi­sjon. Både Sicilia og Kast­ilja hadde vore under mus­limsk styre. Om det er råd å få fram is­lamsk på­verk­nad på desse lov­verka, må den norske lova også ha inn­slag av is­lamsk retts­opp­fatning. 

Las Siete Partidas og Kongs­spegelen

I ei hovud­oppgåve i his­torie frå 1967 doku­ment­erte Ingeborg Gløersen lik­skap mel­lom Las Siete Par­tidas og Kongs­speg­elen, eit hovud­verk i strevet for styrke den norske stats­makta. Ord­lyden i reg­lane for høv­isk fram­ferd og krig­føring i Kongs­spegelen er den same som i dei spanske lov­para­grafane. His­torik­aren Mar­len Ferrer har óg saman­likna nor­røne og spanske kul­turut­trykk. Gløer­sen mein­er ide­ala om at kongen skal vere gåv­mild er ut­trykk for arab­isk på­verknad på Las Siete Par­tidas som sein­are vart førd vid­are i den nor­røne teksta. «Det er heilt mot­sett», hevdar Ferrer, «ide­alet om den gåv­milde kongen er noko ein finn i fleire euro­pe­iske kjelder». Ho trur «Gløersen gjer eit al­vor­leg mis­tak ved at ho ikkje granskar dei i eit brei­are europeisk perspektiv». 

Ferrer seier «dei spanske og norske lærde i hoff­sirk­lane var ut­danna ved dei same uni­versi­teta.» Dei var ut­trykk for «ein fel­les euro­peisk tradi­sjon», og delte «dei intel­lektu­elle ide­ane frå 1200-talet».⁴ Når både Kongs­spegelen og Las Siete Par­tidas gjer kongen til ein rett­ferdig herskar er dette noko heilt van­leg for tids­ånda.

Ferrer ser for seg ei «sams euro­peisk ut­vikling der konge­makta freist­ar å vinne fram i eit valde­leg sam­funn ved å ut­vide på­verk­naden sin til andre om­råde enn det mili­tære».⁵ Kongemakta vil ha eine­rett både til å ut­øve vald og til å dømme om rett og urett. Ferrer av­viser freist­nadene til Gløersen på å granske til­høvet mel­lom islamsk og romersk rett. Ho legg vekt på sam­linga av lov­verka til å verte nasjo­nale og strevet med å reise ein­heit­lege stats­ein­ingar. Ho ser ikkje at denne ut­vik­linga kan henge saman med er­faringar frå islamske samfunn. 

I Las Siete Partidas vert konge­makta likna med ein hage der kongen er eig­aren, folket trea og dei konge­lege ten­este­menn­ene er gart­nar­ane. Gløersen seier denne «lign­else er tatt fra skrifter som byg­ger på arab­iske kilder.»⁶ Tru­skap og lyd­nad er vikt­ige arab­iske om­grep. Ingen andre stader i Europa fann ide­ar om konge­leg styre­form som vit­skap betre gro­botn enn ved hoffet til Alfonso X. «Den kos­mo­polit­iske for­sam­ling som vi finner der, er selve virke­lig­gjør­elsen av de gamle orient­alske kongers hoff med en sam­ling vise menn ved kongens side.»⁷

Gløersen meiner det er «grunn­lag for å anta at Las Siete Par­tidas har stått som for­bilde for den norske for­fatter av den siste del av Konge­speilet.»⁸ Ho er klar over at desse tank­ane er om­stridde. Mykje av lit­tera­turen om retts­til­høve, «byg­ger på arab­iske kilder, og de spanske forsk­ere har like­som hatt en viss mot­vilje mot å godta dem som kilder.» Like­vel har fleire forsk­arar «an­tydet at man burde få i stand en slik under­søk­else, så man kunne få full over­sikt over hvilken inn­flyt­else den ori­ent­alske kul­turen hadde hatt på den spanske sivili­sa­sjonen».⁹ 

Tryggleik – ikkje tvang

Den sveits­iske diplo­maten og jur­isten Boisard meiner Las Siete Par­tidas er bygd på lov­sys­temet i det mus­limske al-Andalus. Dette kjem sær­leg klart fram i del­ane av lov­verket som hand­lar om konge­makt og væpna kon­flikt.¹⁰ På slut­ten av 1800-talet gjorde den belg­iske jur­isten Ernest Nys fleire under­søk­ingar om fram­veksten av folke­retten. Han heldt av ein sær­leg fram­ifrå plass for «den geni­ale euro­pe­iske skapar­evna» i denne ut­viklinga. Like­vel gjorde han merk­sam på at vikt­ige delar av dei nye retts­til­høva mel­lom nasjon­ane hadde opp­hav i dei is­lamske sam­funna i al-Andalus.¹¹ Han ved­gjekk at på­verk­naden «frå mus­limsk lov på mange måtar var svært tyde­leg» i ut­form­inga av lov­verket til Alfonso.¹²

Las Siete Partidas inne­held in­struksar om trygg­leiken til fram­ande. Preste­skapet skulle gje asyl til folk på flukt. I sam­svar med eldre is­lamske reg­lar, gav lova óg sær­skild vern til barn og gamle, kvin­ner og uføre. Behand­linga av skadde sol­datar i krig var noko kross­far­ar­ane lærde av muslim­ane. Sjuke­hus skulle ta like godt vare på fi­endt­lege sol­datar som eigne troppar. Dei første felt­sjuke­husa i det kristne Europa vart opp­retta i Spania på 1400-talet. Dei kat­olske mon­ark­ane Ferdi­nand og Isabel tok over den is­lamske praks­isen med mobile ein­ingar for å behandle skadde soldatar.¹³

Det muslimske Valencia vart erobra i 1238. For å sikre kon­troll over om­rådet, vart kong Jaime I av Aragon meir ein etter­følgjar og for­svarar av is­lamsk retts­opp­fat­ning enn ein som tvinga eit nytt regime på be­folk­ninga.¹⁴ I fleire tiår heldt muslima­ne fram med væpna mot­stand. Ei rekke med kapi­tula­sjons­av­taler viser at Jaime res­pekt­erte tradi­sjon­ane til dei han la under seg. For å kunne dømme nokon kravde retten at det fanst vitne frå den rel­igi­øse grup­per­inga til den som var til­talt. Ingen kristne eller jødar kunne aleine vitne mot ein muslim. Da fest­ning­ane i Valencia fall, fekk dei tap­ande slotts­herr­ane freds­vilkår som gjorde at dei fram­leis hadde makt og au­tori­tet i lokal­sam­funnet. Islamsk lov og reli­gion skulle verke som før. Slike vil­kår fekk òg dei kristne der muslim­ane sigra.¹⁵ Dette var ein gamal tradisjon i islam. Dei tidlege kaliff­ane god­tok skikk­ane der dei vart hersk­arar. Blant dei første høge embets­manns­per­son­ane i islamsk Spania var det fleire kristne. Så seint som i siste halv­del av 1400-talet hadde sultan­ane i Granada ein eigen kristen ryttar­garde.¹⁶ 

Samling av rettsreglane

I løpet av 1000-talet braut sentral­makta i al-Andalus saman. Etter fram­gang for dei kristne fyrst­ane, gjekk nord­afri­kanske trop­par inn og verna det is­lamske styret. Ei grup­pering kalla almo­hadane fekk kon­troll over det som var att av riket. Den tunis­iske retts­his­torik­aren Raja Sakrani hev­dar almo­had­ane skapte grunn­laget for ei om­fatt­ande ­ med eit ein­heit­leg retts­apparat. For euro­peiske idé­histor­ikarar er filo­sofen Ibn Rushd, eller Aver­roes som dei kallar han, mest hugsa som for­mid­lar av læra til Aristot­eles. Sakrani skriv at dei «vert ta­gale når det gjeld den store på­verk­naden han hadde på re­formar i retts­appa­ratet» som dommar og justis­minister.¹⁷ Den spanske hist­orik­aren Mari­bel Fierro seier heile den «intel­lektu­elle verk­semda til Aver­roes var finans­iert av almo­hade­kaliff­ane».¹⁸ Etter Averroes skulle kongen vere både filo­sof, lov­gjevar og den som ut­øvde stats­makta. Alfonso X ville fram­stå som ein mon­ark med mykje av dei same kjenne­teikna som is­lamske hersk­ar­ar. Han freista gjen­nom­føre stan­dardi­serte ein­ingar for vekt og mål, med arab­aisk termi­no­logi som felles­nemnar. Fierro har kalla han den siste almo­hade­kaliffen. 

I vest­aleg retts­tradi­sjon har mest alle mod­erne inn­ret­tingar euro­peisk opp­hav. Måt­ane å trygge sjø­muen på, skal til dømes ha ut­gangs­punkt i ord­ingar frå det kristne Kata­lonia på 1300-talet. Skipa vart gjeve til skips­førar­en som eit lån. Eig­aren heldt seg i bak­grun­nen. Systemet vart kalla commenda. Ved for­lis måtte dei som hadde lånt ut pengar nøye seg med pant i skipet. An­svar­et eig­aren eller reiar­en hadde, gjekk ikkje lenger enn den parten dei hadde skote inn i skipet. I den is­lamske retts­his­toria er slike in­vesterings­part­nar­skap delar av lov­verket alle­reie på 700-talet.¹⁹ 

Med tida vart kom­man­ditt­sel­skap også van­lege for kristne handels­føre­tak. Etter saman­brotet for det rom­erske im­per­iet vart hamn­ene i Middel­havet ei rik kjelde for handels­verk­semd som gjorde øko­nom­isk opp­gang mog­leg i Europa jamvel nord for Pyrene­ane. Ikkje berre kjende muslim­ane til ein kapital­istisk sek­tor i øko­nom­ien, «denne sek­toren var jam­vel heilt klart den største og mest ut­vikla i his­toria før det vest­euro­pe­iske borgar­skapet skapte verds­mark­naden.»²⁰ Det går ikkje lenger å seie at is­lamske lov­reg­lar berre var skjøns­mess­ige av­gjerder med eine­hersk­aren som vil­kårleg dom­stol. 

Øko­nom­iske ny­vin­ningar

Behovet for trygge penge­over­før­ingar førte til ny­vin­ningar som sjekkar og kreditt­brev.²¹ Euro­pear­ane produ­serte sjølve myntar med in­skrip­sjonar på arab­isk som lov­priste Allah. Slike myntar hadde høg­are verdi. Når frank­arane skulle handle med skandi­nav­ane måtte dei nytte arab­iske sølvdirhamar.²² 

Muslimane skapte ein leve­dyk­tig penge­øko­nomi medan den kristne kyrkja i euro­peisk lov­gjeving fram­leis vende seg mot penge­verk­semd. Pengar skulle plass­erast der av­kast­inga var størst. Skatte­inn­tekt­ene vart for­delte mel­lom inn­byggar­ane og gjorde at kjøpe­krafta auka. Veg­ut­bygging i stor stil tok til, det vart reist for­syn­ings­senter for for­deling av mat og vatn. Dette gjorde det mog­leg med trans­port til faste tider over land i store ørken­om­råde, langs innan­landske vass­drag og på dei opne hava. Dei tek­niske hjelpe­midla som skulle til i all denne navi­ger­inga synte at nye måle­instru­ment hadde langt vid­are sikte­mål enn berre å skulle vite kvar Mekka låg når det nærma seg bønne­stund. Ut­vinning av jern, koppar, nikkel og sink auka rik­dommen. Lin, flanell og silke var om­sett iein veks­ande tekstil­industri. Smed­ar­beid i sølv og gull til smykke, saman med pro­duk­sjon av våpen og jord­bruks­rei­skapar førde til auka lønns­emd for nærings­livet. Dadlar, oliven, eple, appel­sin og sitron, melon og sukker­røyr vart om­sett på ein mark­nad som strekte seg over heile den kjende verda.

Inn­føring av numer­iske tal frå null til ni etter indisk mønster gjorde det mog­leg med bok­føring og rekne­skap. Ein kunne veksle pengar i han­del mel­lom ulike land, gjere opp­mål­ingar av geo­graf­iske om­råde, reise store bygg­verk, reinske kanalar og få fram mål på varer som skulle verte selde.

Den belgiske his­tor­ikaren Henri Pirenne skriv at det ved starten av 800- talet så godt som ikkje fanst handels­verk­semd i det vest­lege Europa. Papyr­usen hadde for­svunne, saman med krydder som nellik, peppar og kanel. Ingen kjøp­menn lånte ut pengar, tids­ånda var heilt mot handel.²³ Dette var i samsvar med bibel­læra. I evangelia les vi at det er lett­are for ein kamel å gå gjen­nom eit nål­auge enn for ein rik mann å kome inn i guds­riket. På kyrkje­møte etter kyrkje­møte vart ut­lån av pengar for­bode som ei syn­dig hand­ling. Med kol­lapsen for det vest­lege romar­riket, vart skatte­inn­krev­inga borte. Veg­system og vat­nings­an­legg vart ikkje halde ved like. Avling­ane i jord­bruket gjekk ned. Mindre stein og meir tre vart nytta i hus­bygg­inga. Flisar i golv og veggar vart ikkje for­nya. Åpen kloakk er­statta gamle røyr­opp­legg. Kyrkja la óg ned forbod mot teater­fram­syn­ingar og dans.

Ikkje før på 1100- talet vart det til­late med privat­lån. Kyrkja gav først da opp mot­standen mot renter. Øko­nomisk tenk­ing om profitt­motiv og på­standar om at kapital­over­skot ville tene han­delen stod like­vel ikkje høgt i kurs i den kat­olske kyrkja. Kjær­leiken til pengar var rota til alt vondt. Islam i eng­elsk lov Den ameri­kanske jur­isten John Mak­disi skreiv i 1999 ein artikkel om is­lamsk på­verk­nad på engelsk lov. Under styret til Henrik II på 1100-talet kom det til om­fatt­ande end­ringar i retts­sys­temet. Endring­ane skapte det som seinare er kjend som engelsk common law. Mak­disi hevda ein ikkje berre kan ha auge for euro­pe­iske lov­sys­tem om ein vil for­klare grunn­laget for endring­ane. Det islamske retts­sys­temet var meir avan­sert enn lov­verket som fanst i England. Det var «natur­leg for det meir primi­tive sys­temet å sjå opp til det meir sof­isti­kerte». Det nye lov­verket inn­førde «mek­anismar for ein meir rasjo­nell og sof­isti­kert retts­prosess som på denne tida berre fanst i islamsk lov».²⁴ 

Korleis kunne islam få så mykje å seie for retts­sys­temet i England? Mak­disi meiner svaret finst på Sicilia, der nor­mannar­ane la under seg den mus­limske be­folk­ninga. I over to hundre­år hadde mus­limar styrt landet. For å halde på makta tilpassa nor­mann­arane eigne kultur­ut­trykk med leve­måten som alle­reie var til­stades. Roger I som erobra Sicilia i 1091 etter tretti år med strid, hadde sol­datar med mus­limsk bak­grunn i hæren sin. Roger II heldt fram på same vis som faren. Han kledde seg som ein mus­limsk fyrste. Arab­isk var ad­mini­stra­sjons­språk saman med gresk og latin. Han inn­arbeidde styrings­struk­turar og skatt­leggings­system likt dei som hadde rådd under islam. 

På 1100-talet hadde både Eng­land og Sicilia nor­mann­iske kongar. Henrik II hadde Roger II som lære­meistar. Byrå­kratar og råd­gjev­arar ten­este­gjorde i begge konge­dømma. Slik fekk Henrik kjenn­skap til is­lamske styr­ings­måtar. Mak­disi hevd­ar det ikkje er naud­synt med ein sær­skild fram­ifrå fan­tasi for å sjå for seg det is­lamske opp­havet til common law. Det som trengst er ikkje noko anna enn «å vere villig til å revi­dere tradi­sjon­elle his­torie­opp­fat­ningar».

I islamsk lov vart eige­doms­retten til eit sals­objekt over­førd til kjøp­aren så snart ein kon­trakt var opp­retta. Dette sys­temet vart del av eng­elsk lov etter at Henrik II inn­førde ei ord­ning med namnet action of debt, eller gjelds­skriv. Ei av­tale vart ikkje lenger stad­fest ved hand­slag og så­leis nær­ast ei moral­sak for part­ane. Etter opp­rett­ing av gjelds­kon­trakten var salet av­slutta, gjen­standen eller eige­domen hadde skifta eigar. Ei anna ny­skap­ing var ord­ninga med ny til­eigning av eige­dom eller assize of novel disseisin. Retten til land­eige­dom var i eng­elsk lov kalla seisin. Seisin er fak­tisk råd­velde. Den som hadde seisin var den som brukte jorda og kunne be­stemme over ho. End­ring­ane under Henrik II gjorde at for­pakt­arar og lei­lend­ingar lett­are kunne kreve retten sin and­synes jord­eigar­ane. Reform­ane skapte grunn­laget for ei stats­dann­ing med kongen som øvste styre­makt. 

John Mak­disi spør kvar ein fekk ideen frå om at ein kon­trakt kunne over­føre eige­dom ved hjelp av ord utan at den tid­leg­are eig­aren fys­isk måtte gje han frå seg. For å finne svar på spørs­målet måtte ein gå ut over Vest-Europa. «I den islamske verda, var opp­fatshy;ininga om å god­ta råds­velde som prov på eigar­skap godt inn­arbeidd på 1100-talet.» Det fanst reg­lar for kor­leis ein skulle gå fram for å få til­bake stole land­område. Retten til å rå over noko var ikkje av­hengig av kor lenge ein hadde hatt kon­troll over eige­domen. I lov­verket som ut­vikla seg på det euro­pe­iske konti­nentet og som etter kvart fekk namnet romar­retten, skulle tids­lengda fram­leis av­gjere eige­doms­retten. I eng­elsk common law vart det slik at den som rådde over ein eige­dom «nytta godt av eigar­skapet fordi den verke­lege eig­aren ikkje kunne gjere noko for å få eige­domen til­bake». Eit ran vart ikkje god­kjend som eige­dom berre fordi det hadde gått så og så mange år. Om den verke­lege eigar­en kunne vise styrke til å få fram retten sin måtte land­ran­aren gje det frå seg.²⁶

Statsvitaren Watanabe seier desse reg­lane «revo­lusjon­erte midla ein hadde for å verne om land­eige­dom i Eng­land.» Om ein per­son meinte nokon hadde stole eige­domen frå han, kunne han klage til kongen. Tolv doms­menn skulle kon­troll­ere om klag­aren hadde vorte fjerna frå jord­eige­domen på urett­mes­sig vis. Der­med var det ikkje lenger grunn­lag for å halde fram med gamle og primi­tive tve­kamp­ord­ningar for å av­gjere kven som hadde retten på si side.²⁷ 

Ei tredje ny­vinn­ing som Henrik II sette i verk var nett doms­avgjerd av ein jury. Lov­end­ring­ane i Eng­land var ei følgje av kon­takten nor­mannar­ane hadde med konge­dømmet Sicilia som fram­leis var sterkt på­verka av islam. Den eng­elske juryen og den islamske er nær­ast ident­iske i form og makt­utøving.

Jury­med­lemm­ane måtte dømme på grunn­lag av det dei per­son­leg hadde sett eller høyrd. Dommaren måtte bøye seg for dommen til juryen. 

Eld og kok­ande vatn

Paven be­stemte i 1215 at ein skulle kvitte seg med dei gamle over­tru­iske guds­prøv­ene. Ut­fallet i straffe­saker skulle ikkje lenger verte be­stemt av øv­ingar som å tråkke på glød­ande jarn eller stikke handa i kok­ande vatn. Også i det kristne Europa vart det opp til jury­ord­ningar og appell­dom­stolar å av­gjere om til­talte var skuldig eller ikkje. Islamsk lov hadde ingen slike mann­jamn­ingar og tortur­metodar for å fast­slå skuld eller uskuld. Ein skulle kjempe hardt mot fienden, men om ein ikkje vann fram, skulle ein ikkje ut­vikle hat og mot­vilje. Ein kunne fri­gje fangar som teikn på vel­gjern­ing og med­kjensle.²⁸ 

Retten til å klage over ei av­gjerd var lenge noko som berre fanst i mus­limsk tradi­sjon. Boisard seier den første retts­læra det vart under­vist i både i Spania og Italia var bas­ert på mus­limske lov­tekster. Det som vart teke frå romar­tida kom til sein­are. Der­for gjev det his­torisk mein­ing å seie «euro­pe­iske ide­ar var djupt på­verka av islam».²⁹ Dei som under­viste i jurid­iske spørs­mål i den kristne delen av Europa kunne lett kome i kon­flikt med synet om at kyrkja skulle av­gjere kva spørs­mål jurist­ane skulle ha høve til å ar­beide med. Pave­kyrkja såg seg sjølv som den rette for­valt­aren og vidare­før­aren av Guds ord. Dei som ar­beidde ved uni­versi­teta hadde å rette seg etter kva biskop­ane i sam­råd med paven meinte var høve­leg forsk­ing. 

Islam ikkje berre såg gjen­nom fing­rane med ar­beid på kon­flikt­fylte tema, teo­logar og jur­istar vart i stor grad opp­moda til fri meinings­ut­veksling.³⁰ Den ameri­kanske vit­skaps­his­torik­aren George Mak­disi har skrive om fram­veksten av ut­dan­nings­sys­temet i islam. Han meiner på­ståtte sær­merke ved vest­lege uni­versi­tet som den aka­dem­iske fri­domen, føre­les­ingar og krit­isk debatt var lån frå mus­limske lære­stader.³¹ Utdanninga her gav fri­dom til å følgje eiga forsk­ings­inter­esse utan stat­leg over­styring. 

Ikkje berre kristentrua

Islam kan jam­vel ha vore ei inspira­sjons­kjelde for noko så erke­engelsk som college­sys­temet ved uni­versi­tetet i Oxford. Merton College er eit av dei eldste og vart opp­retta for å gje stu­dentar hus­rom, mat og stipend. Jur­isten Gaudi­osi meiner Merton College heilt frå starten i 1264, følgde ret­nings­linjer som var henta frå is­lamske føretak. Fors­karar har strevd med å for­klare kvar grunn­legg­aren Walter de Merton fekk ideen frå da han skapte denne lære­staden. Dei har føre­stelt seg fleire mog­lege føre­bilete. Ingen har funne på å ta for seg den is­lamske ord­ninga waqf, der ei verk­semd vert drive med gåve­midlar. Gaudi­osi meiner det er meir tru­leg at Merton fekk in­spira­sjon til sys­temet sitt frå «den is­lamske waqf heller enn frå ei rad med ulike in­stitu­sjonar».³² 

Maya Shatz­miller har skrive om eige­doms­rett­ane for kvin­ner i det mus­limske Granada på 1400-talet. Grunn­laget for forsk­inga hennar er dok­ument om sam­funns­livet i al-Andalus. Det drei­er seg om papir som testa­mente, ekte­skaps­kon­traktar, skøyte på eige­dom og for­deling av arv. Shatz­miller fann at kvin­ner i Granada hadde sær­skilde rettar når det galdt både eige­dom og til­høva rundt føds­lar og grav­idi­tet. Kvin­ner hadde rett til å be­stemme over eigen kropp når det galdt fød­sels­kon­troll. Om dei amma eigne barn hadde dei rett til å verte lønna av ekte­mannen for dette. Om ekte­mannen hadde sam­leie med mindre­årige hus­truer vart dette rekna som eit åtak på eige­doms­rett­ane hennar. Eit slikt åtak kunne få øko­nom­iske følg­jer for ekte­mannen.³³ Kvin­ner hadde arve­rett og rett til å rå over per­son­leg eigedom. Med­gifta var eige­domen til kvinna og følgde henne så lenge ekte­skapet varte. Ho kunne ikkje verte tvinga til å dele desse ­ med mannen. Ho kunne skilje seg der­som mannen ville ha ei kone nummer to. Funna til Shatz­miller syner at kvin­ner hadde større rettar etter lova enn det ein tid­leg­are har trudd. Med vernet ekte­skaps­reg­lane gav for eige­dom kvin­ner rådde over frå tid­leg­are, kunne dei ta opp lån og gjere eigne in­vest­eringar.

Historikaren Rustow seier jur­idiske rettar for den ein­skilde kan ut­vikle seg, «jam­vel om dei ikkje er halde oppe av ein mor­alsk eller antro­po­logisk teori om garantiar slik ein assosi­erer det med opp­lysings­tida i Europa.» Opp­fat­ninga om retts­staten som ei «opp­finn­ing av euro­pe­arar og kol­onist­ar på 1700-talet er rett og slett usann», seier ho. Is­lamske lov­tekster hadde klare bil­ete av retts­reglar uav­heng­ig av om dei var stødde av gud­domme­lege på­bod eller ikkje. Dette retts­vernet var verken «større eller mindre enn den støtta dei uni­vers­elle menneske­rett­ane har i dag».³⁴ 

Midtausten­forsk­aren Lisa Watanabe gjer merk­sam på at «den mog­lege på­verk­naden frå is­lamske retts­ord­ningar på lov­verket i Vesten» er lite kjend uta­for sær­skilde forskar­miljø. Dersom berre nokre av dei vikt­ige euro­peiske retts­ord­ning­ane som ut­vikla seg i tid­leg mellom­alder kunne ha ein snev av islamsk opp­hav, meiner ho dette er vik­tig for å for­stå fram­veksten av den mod­erne staten.³⁵

I den norske gransk­inga av retts­hist­oria er kunn­skapen om sam­bandet mellom is­lamsk og kristen­euro­pe­isk lov­ut­vik­ling lite synleg. I 2024 skal ein feire 750-årsjubi­leet for lands­lova til Mag­nus Laga­bøter. Det er å vone at jubi­leet kan verte eit høve til å gje kunn­skap om den is­lamske på­verk­naden på den vest­lege lov­ut­vik­linga. Ut­vik­linga av retts­staten har ikkje berre opphav i det kristne Europa.

Noter

1 Sunde 2018

2 Koht 1926 s. 22

3 Tordsson 1979 s. 297

4 Ferrer 2008 s. 142-143

5 Ferrer2008 s. 206

6 Gløersen 1972 s. 40

7 Gløersen 1972 s. 58

8 Gløersen 1972 s. 100

9 Gløersen 1972 s. 19-20

10 Boisard 1980 s. 435

11 Nys 1917 s. 55

12 Nys 1917 s. 63

13 Garrison 1922 s. 95

14 Burns 1973 s. 256

15 Burns 1973 s. 118

16 Arié 1973 s. 316

17 Sakrani 2014 s. 99

18 Fierro 2009 s. 26

19 Banaji 2007 s. 57

20 Rodinson 1973 s. 56

21 Ghazanfar 2007

22 Heck 2006 s. 285

23 Pirenne 1939 s. 169-174

24 Makdisi 1999 s. 1731

25 Makdisi 1999 s. 1665

26 Makdisi 1999 s.1671

27 Watanabe 2012 s. 67

28 Mégret 2008 s. 7

29 Boisard 1980 s. 445

30 Makdisi 1999 s. 1706

31 Makdisi 1989

32 Gaudiosi 1988 s. 1255

33 Shatzmiller 2007 s. 95

34 Rustow 2013 s. 326

35 Watanabe 2012 s. 6

Litteratur

Arié, Rachel (1973) L’Espagne musulmane au temps des Nasrides (1232- 1492).Paris

Banaji, Jairus (2007) Islam, the Meditteranean and the Rise of Capitalism. Historical Materialism 15 

Boisard, Marcel A. (1980) On the Probable Influence of Islam on Western Public andInternational Law. International Journal of Middle Eastern Studies 11

Burns,Robert Ignatius (1973) Islam under the Crusaders. Colonial Survival in the Thirteenth-Century Kingdom of Valencia. Princeton.

Ferrer, Marlen (2008) Emotions in Motion. Emotional Diversity in 13th Century Spanish and Norse Society. Oslo

Fierro, Maribel (2009) Alfonso X “The Wise”: The Last Almohad Caliph. I Ivy A. Corfis(red.) Al-Andalus, Sepharad and Medieval Iberia: Cultural Contact and Diffusion. Leiden

Garrison, Fielding H (1922) Notes on the History Of Military Medicine. Washington

Gaudiosi, Monica M (1988) The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Developmenton the Trust in England: The Case of Merton College. University of Pennsylvania Law Review 136

Ghazanfar, haikh M. (2007) Capitalistic Tradition in Early Islamic Civilization, paper presented at the International History of Economic Society Conference, held at George Mason University, Fairfax, Virginia, June 2007

Gløersen, Ingeborg (1972) Kongespeilet og Las Siete Partidas. Oslo

Harris, Ron 2008) The Institutional Dynamics of Early Modern Eurasian Trade: The Commenda and the Corporation http://works.bepress.com/ ron_harris/12/

Heck, GeneW (2006) Charlemagne, Muhammad and the Arab Roots of Capitalism. New York

Koht, Halvdan (1926) Norsk bondereisning: fyrebuing til bonde­politikken. Oslo

Makdisi,George (1989) Scholasticism and Humanism in Classical Islam and the Christian West. Journal of the American Oriental Society 109 Makdisi, John (1999) The Islamic Origins of the Common Law. North Carolina Law Review 77

Mégret, Frédéric (2008) A Cautionary Tale from the Crusades? War and Prisoners in Conditions of Normative Incommensurability. I Sibylle Scheipers, (red.) Prisoners in War, Oxford

Nys, Ernest (1917) Introduction.

 I Francisco de Vittoria, De Indis et de jure belli relectiones, Washington

 Pirenne, Henri (1939) Mohammed and Charlemagne. London

 Rodinson, Maxime (1973) Islam and Capitalism. New York

Sakrani, Raja (2014) The Law of the Other, An unknown islamic chapter in the legal history of Europe. I Rechtsgeschichte Legal History 22. http://www.rg rechtsgeschichte.de/rg22

Shatzmiller, Maya (2007) Her Day in Court. Women´s Property Rights in Fifteenth- Century Granada. Cambridge

Sunde, Jørn Øyrehagen (2018) Samfunnets verdige trengande - korleis Landslova av 1274 revolusjonerte det norske samfunnet. Føredrag Hardanger og Voss Museum 09.06.2018 http://www.agatunet.no/aktuelt/nyhende/2018/5/foeredrag-med-professor-joern-øyrehagen-sunde

Tordsson, Sturla (1979) Soga om Håkon Håkonsson. Noregs kongesoger 4. Oslo

Watanabe, Lisa (2012) The Possible Contribution of Islamic Legal Institutions to the Emergence of Rule of Law and the Modern State in Europe. I Nayef R. f. Al-Rodhan (red). The Role of the Arab-Islamic World in the Rise of the West:Implications for Contemporary Transcultural Relations. Palgrave Macmillan.

 .............................................
Artikkelen kan lastas ned som PDF
frå ResearchGate.net