Mezquita-Catedral de Córdoba.

Eurosentrisme i norske historiebøker

Innleiing

Islamsk på­verk­nad på den iber­iske halv­øya i perioden frå den arab­iske in­va­sjonen i 711 og fram til ut­kast­inga av dei siste mus­lim­ane i 1611 er ikkje rekna som viktig for euro­peisk his­torie. Denne artik­kelen tek for seg synet på det mus­limske Spania i eit ut­val norske his­torie­bøker. Bil­etet av eit siv­ili­sert Europa som med naud og neppe unn­gjekk å verte under­lagt islam, er hovud­bod­skapen i desse bøkene. I dei mest mod­erne verka, vil ein gjerne unn­gå den så­kalla euro­sentral­ismen, trua på at til­høva i Europa er måle­stokken for alt anna. For­fattar­ar som meiner dei ikkje ser verda med euro­pe­iske auge, let like­vel ikkje dei iber­iske mus­lim­ane få vere euro­pe­arar. Dei god­tek at det is­lamske Spania ikkje rett­messig høyrer med når ein skriv om kor­sleis Europa vart til. Inn­trykket lesar­ane sit att med er at ein flokk halv­ville nom­adar hær­tok den iber­iske halv­øya og aldri vart noko anna enn eit fram­and­elment før dei vart for­drive av djerve kristne etter ein lang gjen­erob­rings­skrig. San­ninga er at dei for­drivne var like spanske som for­drivar­ane.

Tradisjonen i his­torie­under­vis­inga har vore at kristen­dommen og Spania er eitt og det same. Mus­lim­ane høyrde ikkje heime der. Med eit slikt ut­gangs­punkt, har his­torik­arar i alle år etter den kristne erobringa gjort det dei har makta for å hylle den ka­olske over­makta. I 1865 vart det gjeve ut ei “Lære­bog i Verden­shis­tor­ien med Hen­syn paa Cultur, Litera­tur og Religion for høiere Skoler og til Selv­belærelse”. Boka var ei om­setj­ing av eit verk av den tyske his­torik­aren Georg Weber. Her kan ein lese at dei kristne i Spania “blev mildt be­hand­let af Arab­erne. I mod en bil­lig Skat turde de leve over­ens­stem­me­nde med deres Love, deres Reli­gi­on og deres Sæder, kun Herre­dømmet blev hos Seier­herr­ene”. (Weber 1865:165) Weber skriv at den des­pot­iske Filip II midt på 1500-talet befalte at etter­kommar­ane etter mus­lim­ane skulle gje opp språket sitt, nasj­onal­drakta og den sær­eigne leve­måten dei hadde.

Då dei ikkje nådde fram med frede­lege pro­testar mot dette, gjekk dei til væpna mot­stand for “at redde den siste rest af deres Natio­nali­tet.” (Weber 1865:266) Etter “en toaarig blodig Krig bukkede de under for Don Juans, Philips Halv­broders over­legne Magt og Krigs­konst, hvor­paa de til­bage­blevne Moriskos deels bleve hen­rett­ede, deels for­flyttede til andre Egne af Castilien.” Førti år seinare år vart dei siste mus­lim­ane kasta ut av Spania. “Da for­lod henved 800 000 Maurer, Mænd og Quinder, Oldinge og Børn deres Fedre­land, deres blomst­rende Agre og deres af dem selv opførte Boliger, for atter at føre et Beduin­liv paa Afrikas Kyster eller som Fri­byttere at tage Hævn paa deres Plageres Skibe. Snart laae det sydlige Spaniens Vange øde”. (Weber 1865:266-67)

Boka har eit føre­ord frå 1846. Då det vart skrive var det gått omlag like lang tid sidan mus­lim­ane hade vorte kasta ut, som det no er gått sidan Weber for­talte om det. Enno er denne sida av his­toria ukjend for norske skole­elevar og stu­dentar. His­torikar­ane har halde fram som tale­røyr for den sig­rande parten i denne første spanske borgar­krigen. Den kat­olske grunn­gjevinga for ned­slaktinga er ført vidare fram til i dag.

Karl Martel frelste Europa

I 1880 kom Rasmus Tønder Nissen med ei bok om “Verdens­histori­ens vig­tigste Be­given­heder i frag­mentar­isk Frem­stil­ling”. “Fra Spanien gik arab­erne over Pyrenæ­er­ne ind i Frankrige”, skriv han. “Men den franske konge hadde i sin tjen­este en dygtig mand, Karl Martel. Han mødte arab­erne ved Poitiers, slog dem og drev dem til­bage over Pyrenæ­erne.” På denne måten frelste Karl “Europa og Christen­heden fra en stor Fare.” (Tønder Nissen 1880:117) Hans Schjøth ga i 1883 ut ei “Lære­bog i ver­dens­his­tor­ie for Mid­del­skolen”. Schjøth skreiv at Karl Mar­tel “vandt sig et u­døde­lig navn ved sin seir over arab­erne”. Denne seiren “red­dede Vest­europa fra muham­me­dan­ismen”. (Schjøth 1883:126-27)

Oskar Kristi­ansen ga ut ei lærebok for folke­skolen i 1896. Etter det han hadde fått med seg, var det slik at når arab­ar­ane “gik over Pyrenæ­erne og ville legge under sig Frankrike, tabte de et stort slag mot frank­erne. Dette slag satte en stopper for arab­ernes frem­gang i Europa”. (Kristi­ansen 1896:28)

I ei lærebok frå 1894 av Albert Kjær heiter det at om Frank­rike var “blevet ind­taget, kunde det have set galt ud for hele det civili­serte Europa”. (Kjær 1894:59)

Må ein spansk mus­lim vere arabar?

I boka til Kristi­ansen frå 1896 får elevane lese at det fram­leis etter den katolske makt­over­takinga var mange arab­arar i Spania. Om ein meiner be­folk­ninga som hadde budd i landet i alle år etter at styret til vest­gotar­ane gjekk under, men som snakka arab­isk, er det kanskje rett å nytte namnet arab­arar. Ein kunne tenkje at sidan folk snakka arab­isk og var mus­limar måtte dei vere arab­iske. Om dette var rett, måtte ein som snakka eng­elsk og var kristen i Australia, USA eller andre eng­elsk­tal­ande land i verda, like fullt vere eng­elsk. Men kultur­elt og sam­funs­mes­sig var det ut­vikla store skil­nader mel­lom folket i al-Andalus og arab­ar­ane. Det ville ha vore rik­tig­are å tale om eit folk som gjennom på­verk­nad frå jøde­døm, kristen­dom og islam hadde ut­vik­la seg til ein spansk nasjon.

Kristi­ansen er langt frå aleine om å nytte nemn­inga arab­arar på folk i Spania. Det er denne nemn­inga som fram­leis vert nytta i norske skole­bøker. Kristi­ansen er av dei få for­fattar­ane som proble­mati­serer til­høvet mellom etter­kommar­ane til dei spanske mus­lim­ane og dei katolske hersk­ar­ane. Årsaka til at “arab­arane” vart for­følgde var at dei var mus­limar. Dei kat­olske kong­ane ”dræbte dem eller jaged dem ud af landet. Dette blev til stor skade for Spanien. Thi arab­erne var flittige og dygtige, og Spanien misted paa den maade sine bedste borgere”. (Kristiansen 1896:84)

Elevar som las boka til Kjær frå 1894, fekk òg greie på kon­flikt­ane mel­lom den opp­have­lege be­folk­ninga i det mus­limske Spania og dei nye styre­maktene etter den katolske erob­ringa av Granada. Kjær skriv: “Spanierne selv havde liden lyst til at arbeide, men efter­kom­merne til maur­erne havde ved flid gjort Syd­spanien til et frugt­bart land. De var bleven tvungne til at blive kristne, men Filip troede dem ikke og plag­ede dem saa at de i for­tvivl­else gjorde op­stand. Krigen blev ført med stor gru­som­hed fra bægge sider, og endte med at de flit­tige folk blev fordrevet fra sine boliger. Landets op­dyrk­ning, handel og fabrik­drift gik da til­bage og Spanien havde ved Filip II´s død (1598) tabt sin stil­ling som Euro­pas første stor­magt. Endnu verre blev det under hans efter­følg­ere. Maur­erne blev da ganske drevet ud af Spanien som der­med mist­ede 60 000 af sine flit­tigste ind­byggere.” (Kjær 1894:125) Truleg er det ein null for lite her. Over ein halv million men­neske kan ha vorte jaga ut av landet sitt.

Etter det som skjedde på Balkan på 1990-åra fekk om­grepet etnisk reins­ing eit kon­kret inn­hald. Ein kan no lære om dette i his­torie­under­visinga. Ut­vis­inga av dei spanske mus­limane frå heim­landet deira i 1609 er det framleis få som får høyre om. Saman med om­setj­inga av boka til tyske Georg Weber frå 1865 og Kristi­ansen frå 1896 er det Kjær her skriv ein­aste staden norske skole­elevar har kunne lese om den et­niske reins­inga som fann stad under dei kat­olske kong­ane 400 år før hend­ing­ane på Balkan. Gjennom heile nitten­hundre­talet vart det truleg ikkje skrive ei ein­aste bok som tok for seg denne etniske reins­inga på eit meir seri­øst grunn­lag enn det desse svært gamle for­fat­tar­ane har gjort.

Arabarane strøymde på, men vart stogga

I første bind av “Illustreret verdens­his­torie” frå 1916, med Nordahl Rolfsen som red­aktør, les vi: “Da araberne nu i aaret 711 rykket derover og styrtet vestgoternes rike, strømmet en ny be­folk­ning over i det ny­u­vundne land.” Dei “trængte u­stanse­lig frem og over­strømmet Sydfrankrike til de i 732 blev slaat ved Poitiers og senere Karl den store drev dem til­bake til egnene syd for Ebro.” (Edvard Lehmann i Rolfsen 1916:525)

Halvdan Koht skreiv i same boka at arabarane “stormet frem på sine rappe hester”. Karl Martel “tok imot dem med sin hær paa marken utenfor Poitiers. I syv dage sto de to hærer og passet paa hver­andre, saa gik araberne til angreb, mens frank­erne stod som en jernmur og satte spydet mot hest­ene. Da blev arab­ernes hær splittet og maatte trække sig til­bake. Karl Martel hadde berget Europa.” (Koht i Rolfsen 1916:470-71)

Sigmund Skard omsette i 1929 ein krønike om Karl den store. Den frank­iske munken Einhard for­tel om kor ille medfart arabarane fekk. Karl “strauk dei slik at dei laut ha seg att­ende til Spania”. I ein fot­note skriv Skard at Karl Hamaren stogga “heile den arabiske folke­vand­ringa mot nord. Samtidi hev ikkje nåme nær skyna på, kor stor ein fare han dermed bægde”. (Skard 1929:37-38)

Britiske Helen Corke, skreiv verk som vart om­sette til norsk før andre verds­krigen og i mange år nytta i skolen. Ho har med seg at arab­arane “flommet” over heile Nord-Afrika. “De drog også over Gibral­tar­stredet og tok det meste av Spania også”. Dei “holdt på å bre seg over hele Europa”. Krig­ar­ar “som ropte Muham­meds navn hadde dratt fra Spania inn i Frankrike. Men der ble de stoppet. I 732 stod det en svær kamp ved Poitiers ved Loire­elven. Der slo Karl og frank­erne hæren deres al­deles og jog dem til­bake over grense­fjell­ene”. (Corke 1935:114-115) Her får ein inn­trykket som var det van­lege, det dreide seg om ein ein­skild hær av arab­iske sol­datar som storma fram, men som vart stansa og jaga.

Ole Iver Knudsen Lød­øen vart nytta i historie­under­vis­inga fram til etter 1945. Han har ein sveip innom skjebne­timen for Europa i slaget ved Tours i 732. Han er inter­essert i tal og tek hardt i. “Efterat arab­erne hadde tatt Spania, drog de med 100 000 Krig­ere nord­over Pyrene­erne”. Mange av dei “var ‘riddere’ og kledd i jernrustninger. Når de stilte seg op side om side, rettet de lange lans­ene sine frem­over og red frem i fullt fir­sprang, var hver mann jevn­god med 10 krig­ere til fots. Like­vel greide franker­høvd­ingen Karl Martel å slå arab­erne ved Loire og folk trodde den gang at han hadde reddet Europa fra å bli muham­me­dansk”. (Lød­øen 1936:39)

Slik er lære­bok­bil­etet. Arabarane la “i en fart” under seg land etter land “og kristen­dom­men ble om­trent ut­ryddet”. Det finst like­vel for­mild­ande trekk: “I land­ene ved det øst­lige Middel­hav lærte arab­er­ne meget av de gamle hel­lenske viden­skaber.” Dei gamle grek­ar­ane ligg så­leis bak og styrer arab­ar­ane. “Fra India fikk de 10-tall­systemet som sen­ere gikk fra dem til Europas folk. De opp­rettet uni­versi­teter feks i Spania. Ja, i byen Cordoba i Spania hadde de også mange folke­skoler og nesten alle kunde lese og skrive. Det gikk flere hundre år før Europas egne folk nådde så langt.” (Lødøen 1936:39) Dei som budde i det mus­limske Spania skal tyde­leg­vis ikkje ha æra av å vere skikke­lege euro­pearar.

Frankarane derimot legg ikkje under seg framand land

I andre bindet av “Verdens­historie” som Jacob S Worm-Müller redi­gerte i 1938 kan vi lese om felt­toget som Karl den store sette i verk mot mus­lim­ane. ”An­led­ningen gav en arabisk guv­er­nør i Barce­lona som gjorde opp­rør mot kaliffen i Cordoba og bad om hjelp. Karl kunne til slutt inn­lemme ‘den spanske mark’, landet nord for Ebro i sitt rike.” (Worm-Müller 1938:38) Her var det ikkje snakk om å gå over Pyrene­ane for å leggje under seg fram­and land. Som god kristen nøgde Karl seg med å inn­lemme om­råde i eige land. Han var ingen inn­trengj­ar.

I verket til Worm-Müller heiter det at makta til maurar­ane rett nok vara meir enn dob­belt så lenge som styret til gotar­ane, ”men hele tiden levde ad­skil­lig kultur­gods fra før erob­ringen videre, i rets­liv, social struk­tur og økonomi”. Med ein gong hadde arab­ar­ane stor kraft. Etter­kvart dabba dei av. ”Berb­erne og arab­erne kom ille over­ens og den sara­cener­hær som Karl Martel fikk til å vende om ved Tours eller Poitiers i 732, eide ikke arab­ernes gamle slag­kraft”. (Worm-Müller 1938:27)

Etter den kat­olske erob­ringa av Granada får vi høyre at her ”bodde mengde­vis av jøder og ennu flere mor­isker, folk av maur­isk av­stam­ming som i navnet var kristne, men allike­vel holdt fast ved sine for­fed­res skikker. Kongen ville ikke ha den skjend­sel sitt­ende på seg at Spania og Portu­gal rummet det minste av­vik fra rett­roen­heten og disse fremmede ele­menter ble for­fulgt på det gru­somste. Av morisk­ene led fler­tallet døden, mens det lyktes for jød­ene å flykte”. (Worm-Müller 1938:228) Ein kan undre seg kvar for­fattar­en henta desse opp­lys­ning­ane. Jød­ane vart som kjent kasta ut av landet sitt med ein gong etter 1492, medan etter­kommar­ane til mus­lim­ane ikkje vart drepne. Dei vart i staden tvangs­depor­terte i ein stor­stila aksjon så seint som på byrj­inga av 1600-talet, altså fleire gene­ra­sjon­ar etter den kat­olske sig­eren.

Arab­ar­ane var bok­lærde, men utan origi­nal kunn­skap

I 1940 hadde Oden Fager­jord gjort ferdig ei his­torie­bok for folke­skolen der fekk elev­ane høyre mykje fint om arab­arane. Ord som lærde, frami­frå, vel­stelte og fine vert nytta. Arab­arane “var dug­ande fore­gangs­menn for folket i Europa.” Etter Fager­jord var arab­ar­ane bok­lærde. “Dei hadde dug­ande lækj­arar og medi­sin­menn og bygde sjuke­hus og apotek”. I Spania “grov dei svære kan­al­ar og vass-veiter gjen­nom regn­fat­tige sletter og gjorde auds­leg jord om til grøde­rike åkrar.” (Fager­jord 1940:41) Sam­stundes les vi at det aller beste for dei var “å gå i krig og føra læra om Allah vid­are fram til andre folk. Den som fell i striden, kjem beint inn i para­diset.” Det er ingen grunn for dei til “å væra redd fienden, for kvar mann døyr like­vel til fast­sett tid, anten han sit heime eller er ute og slåst.” Arab­ar­ane “budde seg til å ta heile Europa, men tapa mot frank­ar­ane.” (Fager­jord 1940:41)

Frankar­kongen Karl den store hadde nem­leg tømra Romar­riket i “hop att, for han meinte det same som paven i Roma at det var rime­leg at eit stort heims­rike saman med kyrkja skulle styre alle kristne land og kongar.” (Fager­jord 1940:39) Og då kunne det ikkje vere meir enn rett og rime­leg at fram­ande folke­slag måtte ha seg unna. Karl den store strøymde der­for ikkje slik arab­ar­ane gjorde, over Pyrene­ane. Han berre “tok ein lut av Spania”. (Fager­jord 1940:39) Det Fager­jord ikkje nemn­er er at Karl hadde planar om å leggje det mus­limske al-Anda­lus under sitt kat­olske velde. Han hadde fått løyve av paven om å setje krigen i gang under på­skot av at det var snakk om å for­svare konge­døm­met mot arab­isk in­va­sjon. Des­in­forma­sjon og propa­ganda var alle­reie den gongen avan­serte middel for å nå pol­it­iske mål.

Arabisk ekspan­sjon, nær­mast ein natur­kata­strofe

Ord som flomme, strøyme, trengje fram og storme er van­lege når his­tor­ik­ar­ane vil skrive om arab­isk ek­span­sjon, nett som det dreide seg om natur­kata­strofar. Bernhard Stokke ga ut fleire verk om his­torie og sam­funns­liv til bruk i skolen. I 1947 skriv han: “Spanj­erne hadde net­topp tatt Granada fra arab­erne. Der­med var det ute med arab­er­riket i Spania. Nå var det glede i landet….” (Stokke 1947:281) Stokke nytta som mange andre også ut­tryk­ket at arab­ar­ane “satte over til Spania og tok hele halv­øya” i 711. (Stokke 1947:270)

Jens Hæreid vart nytta som lære­bok­for­fat­tar i mange år fram til etter andre verds­krigen. Han nem­ner at gotar­ane i si tid dro “gjen­nom Gallia til Spania og rådde riket der, til arab­er­ne kom og tok det”. (Hæreid 1947:47) Arab­ar­ane “brøt inn i Frank­rike og, men frank­erne slo dem og tvang dem til å vende til­bake til Spania”. Vid­are får vi vite at i Spania “ble erob­rer­folket kalt maurer. De bygde kost­bare vass­led­ninger, og de dyrka jorda så godt at det enk­elte steder kunne bu 10 ganger så mange folk der som før. De avla silke, bomull, ris og sukker, og de hadde vev­erier og papir­fab­rik­ker. I Sevilla skal det ha vært 60 000 vev­stoler. Arab­erne stud­erte ivrig de gamle greske skrifter og granska vid­ere sjøl”. “Først om­kring 1500 ble arab­erne drevet bort fra Spania. Nå er det ikke mye igjen av ver­dens­riket deres”. (Hæreid 1947:53-54) 

I verket “Fedre­landet og verda” frå 1947 av Aksel Skretting les vi at arab­ar­ane “hadde lært mykje av hellen­ane og dei stod i lange tider fram­om folka i Europa både i byg­nings­kunst og i mange vit­skapar.” (Skretting 1947:72)

Anton Ræder sto bak ei bok om “His­tori­en i for­tel­linger” i 1949. Her kan ein lese kor­leis arab­ar­ane såg ut. “Ansiktet er gjerne vakkert og øyn­ene mørke og hvasse”. Dei er “tro­faste i venn­skap og gjest­frie, men de synes ikke det er galt å røve, og blod­hevn går i arv”. (Ræder 1949:87)

Johan Schreiner meiner misjo­nering var fram­and for mus­lim­ane

I Asche­hougs Verdens­historie frå 1953, skriv Johan Schreiner ein opp­lys­ande artik­kel. strid med skild­ring­ane til hovud­delen av his­torikar­ane gjer han ikkje frank­arane til euro­pe­iske red­nings­menn: “Karl Martells seier ved Poitiers i 732 brakte ikke en av­gjør­ende vend­ing”, skriv han. “Ber­ber­trop­pene ble nem­lig slett ikke til­intet­gjort; fra sitt støtt­epunkt i Nar­bonne rep­resen­terte muham­medan­erne frem­deles en makt­faktor selv om de aldri mer truet det indre av Frank­rike. Først i 759, altså innpå en manns­alder senere, kunne Pipin er­obre denne byen. Og det var bare med opp­bud av all sin kraft at Karl den store ved be­gyn­nelsen av 800-tallet var i stand til å skyve grensen til­bake over Pyrené­ene.” Schreiner gjev eit bil­ete av kva som skjedde etter saman­brotet for vest­gotar­ane i 711. “I lik­het med sine ger­manske for­gjeng­ere, klarte heller ikke musel­man­ene å trenge inn i Astur­ias, det bask­iske fjell­om­rådet i kyst­landet ved Biskaia­bukten”.

Han er fri for domme­dags­profe­ti­ane and­synes is­lam. “All den stund muham­med­an­erne var fri­tatt for skatt, nærte herre­folket ikke noe ønske om å drive propa­ganda for Is­lam, en masse­om­vend­else ville bare føre til fin­ansi­elle vanske­lig­heter.” Misjon­ering var i det heile fram­and for mus­lim­ane, slik Schreiner såg det. “Det stod alle undert­vungne fritt å leve etter den tro og kul­tus som de på for­hånd hadde. Kristne menig­heter fikk et selv­styre de aldri hadde kjent til under Bysants; kirke- og kloster­liv kunne ut­vikle seg uten direk­tiver uten­fra. I dette stykke opp­trådte seier­herr­ene med en for­doms­fri­het som det sam­tid­ige Europa var helt fremmed for.” (Schreiner 1953:95-96)

Om vi les det Schreiner skriv, får vi óg høyre om andre skild­nader mel­lom dei kristne og mus­lim­ane: “Rent kunn­skaps­mes­sig evnet euro­pe­erne sakt­ens å komme på høyden, de til­egnet seg med be­geist­ring inn­holdet i hvert over­satt skrift. Men noe mer ble det i reg­elen ikke tale om. Det hørte til sjel­den­het­ene at man følte be­hov for å nå ut over det skrevne ord ved selv å samle materi­ale fra virke­lig­heten. Arab­erne deri­mot var sanne natur­viten­skaps­menn, som all­tid ønsket å kon­trol­lere hva andre lærte gjen­nom egne for­søk og iakt­tag­elser.” (Schreiner 1953:298)

Klima som for­klaring på samfunns­endring

Svenske Carl Grimberg, man­nen bak det popu­lære verket om “Men­nesken­es liv og his­torie”, har ikkje ein alt­for høg stjerne mel­lom mod­erne fag­his­torik­arar. Store praktverk er ein sjanger som skuld­ast for å sjå his­toria berre med euro­peiske auge. “Ved Poitiers målte Nord­ens og Sydens hærer krefter med hver­andre år 732. Nord­isk temp­era­ment og fys­isk styrke viste seg i lengden å være syd­lending­ene over­legne, og kal­iffens kava­leri ble hjelpe­løst kastet til­bake fra jern­muren av frank­iske krigere.” “Muhammeds lære slo aldri ordent­lig rot i det kalde klima­et i Mellom-Europa”, heiter det hos Grimberg. “I lik­het med daddel­palmen trives ikke islam andre steder enn i trop­iske og sub­trop­iske land.” (Grimberg 1966:206)

I Aschehougs ver­dens­his­torie frå 1984, skriv Erik Gunnes: ”Vest­got­iske mot­stands­lommer ble org­ani­sert i de astur­iske fjell, og her dannet det seg etter­hvert et lite konge­dømme, som trengte arab­erne noe til­bake om­kring midten av år­hundret. An­take­lig var den arab­iske støt­kraften brukt opp. Tokt inn i Frank­rike kunne nok virke far­lige nok i første om­gang, men da arab­erne støtte på mot­stand, ble an­grep­ene snart opp­gitt. I det lange løp viste verken ber­bere eller arab­ere seg sær­lig interes­sert i Nord-Europa heller. Klimaet passet dem ikke og få slo seg ned der.” (Gunnes 1983:110) Det er proble­mat­isk å nytte klima som for­klar­ing på sam­funns­end­ring i his­toria. Kva skal ein seie om mus­lim­ane i det snø­dekte Balkan? Om ein vil svare dei ikkje var arab­arar, kvi­for skal så ikkje be­folk­ninga i det mus­limske Spania, sleppe å vere bedu­inar og nom­adar?

Verdens­historie er óg namnet på ein stor serie Cappelen ga ut på 1980-talet. I bind 9 frå 1984, skriv Erik Kjer­gaard og Troels Dahr­up om til­høva for den opp­have­lege be­folk­ninga i Granada etter den kat­olske erob­ringa. ”Det ble for­budt for arab­iske kvin­ner å bære slør, og etter en over­gangs­peri­ode på tre år måtte ingen snakke arab­isk lenger. Men var de mus­lim­ene som lot seg døpe, los moris­cos, opp­rikt­ige?” (Kjer­gaard og Dahrup 1984:175)

Her får ein tru­skul­dig lesar vite at det på 1500-talet fanst arab­iske kvin­ner i Spania og at dei kunne la seg døype. Ein må jo då og tru at dei kunne la vere om dei fann det for godt. Kor­leis kan ein meine at kvinn­ene i Granada var arab­iske? Kva slag assos­ia­sjonar er det ein her vil fram til? Det kan i alle høve ikkje vere at dei som budde her, var like spanske som nokon i det nye kat­olske konge­dømmet.

Kåre Lunden lét seg òg rive med av mete­oro­logien. I 1990 skriv han: “Det heiter at arab­ar­ane treivst ikkje i nord­vest. Klima­et var hardt, jorda i fjell­områda var spar­sam og skrinn, byane små. Arabar­ane treivst berre der det var store byar og der oliven­treet veks, heiter det.” (Lunden i Fugle­stad og Egge 1990:22)

Europa styrker seg

Ole Jørgen Bene­dictow har skrive ei lære­bok for vid­are­gående skole som kom i 1998. Han meinte frank­ar­ane gjorde ende på plynd­ring og herj­ing i Europa. Han er full av lov­ord om dei. Han skriv som om det var heilt utan tvil at arab­ar­ane hadde planar om å ero­bre frank­ar­riket. Den vel­organi­serte mot­standen dei her møtte vart deri­mot for stor for dei. “Deretter skiftet makt­for­hold­ene mellom det kristne Europa og den mus­limske verden lang­somt i euro­peer­nes favør. Alt Karl den store erob­ret i be­gyn­nelsen av 800-tallet Den spanske mark i Øst-Spania.” (Bene­dictow 1998:117) Bene­dictow vil ha det til at når muslim­ane aldri på nytt freista erobre Vest-Europa, er dette “et første sig­nal om det nye Europas øk­ende styrke. Det var et vik­tig skritt videre da Karl den store kunne krysse fjel­lene over til Spania og gå an­greps­vis og del­vis vel­lykt til verks der.” (Bene­dictow 1998:124)

I 1997 skriv Tore Linné Eriksen saman med Jon Birke­nes i lære­verk­et “Vår felles for­tid”. Dei er ikkje slepp­hendte med lov­ord om frank­ar­ane, men ingen får vere i tvil om kor symp­atien deira ligg. “Mens de ger­manske folke­vand­ring­ene gikk mot slutten, trengte et nytt folke­slag inn på det euro­pe­iske konti­nent­et – arab­erne. I 711 krys­set de Gibral­tar og gikk inn i Spania. Her for­trengte de det vest­got­iske konge­dømmet som var opp­ret­tet om­kring 250 år tid­lig­ere.” For­fattar­ane nyttar ikkje gamle klisje­ar som at arab­ar­ane storma og strøymde inn i Europa som ville hordar. Dei seier berre at arab­ar­ane etter å ha teke Spania, heldt fram “nord­over inn i Frank­er­riket, før de stoppet i 732 ved Poitiers og ble drevet til­bake til Spania.” (Birke­nes og Eriksen 1997:77) Lesar­en må like­vel tru det her dreide seg om ein og same hæren som trengde seg fram. Slik vert heller ikkje denne boka meir opp­lys­ande om kva som fakt­isk hende.

Desse for­fattar­ane har fått med seg det høge nivå­et når det galdt medi­sin og vit­skap. Like­vel er dei ikkje over seg av be­geist­ring. “Men det finnes lite origi­nal kunn­skap i de arab­iske bi­drag­ene. Arab­ernes inn­sats var først og fremst at de tok vare på og brakte videre kunn­skap­ene fra andre kul­turer.” (Birke­nes og Eriksen 1997:83) Dei tek heller ikkje med uni­versi­teta i al-Anda­lus når dei skriv om vit­skap og ut­danning i Europa. Då er det berre Bologna og Paris som gjeld. Som Bene­dictow held dei på den gamle opp­fat­ninga om at renes­sansen var eit feno­men som ut­vikla seg i dei itali­enske by­stat­ane aleine. Dei viser ikkje til den lang­var­ige kon­takten med lære­stad­ene i det mus­limske og fleir­kul­tur­elle Spania som eit grunn­lag for ny­dan­ninga i kunst og vit­skap.

Bind 8 av verds­his­toria til Asche­houg frå 2000 hand­lar om “Et nytt Europa”. For­fattar­en, Kurt Ågren skriv om “Spania, en koloss på leir­føtter”. Han har eit eige avs­nitt om ut­vis­inga av dei tid­leg­are muslim­ane frå 1609 og ut­over. Han nemner ikkje at ved­taket om ut­vis­ing vart gjort etter disku­sjon­ar som gjekk føre seg i år­tier. I staden set han deporta­sjon­ane i sam­band med in­trigar og palass­kupp rundt konge­huset. Slik vart det råd å ”frem­bringe dår­lige be­slutn­inger” som denne ut­vis­inga.

Han skuldar på folket: ”For å vinne popu­laritet i et land fylt av mis­nøye og rel­igi­øs in­tole­ranse, lot hert­ugen av Lerma 275 000 etter­kom­mere av de mus­limske erob­rerne føre til land­ets grenser. Herfra ble de sendt vid­ere hoved­sake­lig til Nord-Afrika, der mange sultet i hjel. Spania mistet der­med en gruppe som hade stått for jord­bruket i deler av landet. Frem­for alt opp­stod det mangel på ar­beids­kraft på de gods­ene der morisk­ene hadde drevet jorda.” Ågren siterer ein prest som skulle ha ville gjort det ann­leis og gjerne skulle ha kalla dei til­bake ”om de kunne over­tales til å la seg om­vende til vår Hellige tro”. Men det var jo alle­reie gått meir enn hundre år sidan alle mus­limar hadde omv­endt seg til denne trua. (Ågren 2000:139-140)

Muslimar let seg ikkje assimilere

Ein annan mod­erne his­tori­kar, Finn Fugle­stad held til den gamle kat­olske propa­ganda­en i boka si om “Spanias og Portu­gals hi­storie” frå 2004. Om morisk­ar­ane, dei tvangs­kristna etter­kommar­ane til dei spanske muslim­ane skriv han at dei ut­gjorde “en mus­limsk en­klave det hadde vist seg umul­ig å inte­grere.” Han nemner ikkje noko om kva inte­grer­ings­tiltak det hadde vore snakk om, men hevdar dei var “en utåle­lig sikker­hets­risiko, i følge de spanske myn­dig­het­ene og der­for måtte de for­late Spania etter en konge­lig for­ord­ning av 9 april 1609. Alle måtte ut, også de som var blitt genuint kristne.” Det er mogleg Fugle­stad her berre tek for seg logik­ken til styre­makt­ene i Madrid og at han freistar vere iron­isk. Kva desse ekte kristne kunne vere til skild­nad frå falsk­nar­ane, skriv han i alle høve ikkje noko om. “Dette må ha vært en hjerte­skjær­ende prosess”, skriv han og hevdar store “grupper moris­cos kjempet da også mot ut­kast­elsen med våpen i hand.” I røynda var det heller få som hadde høve til å sette seg opp mot over­makta. “Vi merker oss for­øvrig” skriv Fugle­stad “at det var heldig at styres­makt­ene i Nord-Afrika var vil­lige til å ta imot alle disse men­nesk­ene.” (Fuglestad 2004:113)

Mange år tid­leg­are var Fugle­stad med på å redi­gere ei anna bok om spansk his­torie. Den gongen skreiv han óg om det han kalla “pro­blemet med morisk­ene”. Prob­lemet slik han såg det, “var at de maktet å holde på sin kultur­elle, del­vis også sin språk­lige egen­art, de lot seg ikke assi­mil­ere.” (Egge og Fugle­stad 1990:104) No er det jo ein viss skil­nad på assimi­lering og inte­grering. Om nokon ikkje vert inte­grert fort nok vert det ofe ymta fram­på om å nytte tvang. Assimil­ering er så­leis eit meir hard­hendt til­tak. Fugle­stad problem­atiserer ikkje kvif­or han nytter om­grepa om kvar­andre.

Det han vil fram til må vere at denne mang­lande assimil­er­inga eller inte­grer­inga er for­klar­ing god nok på kvi­for dei kat­olske styre­makt­ene handla som dei gjorde. Dei tid­leg­are mus­lim­ane “kom til å ut­gjøre en for­fulgt og under­trykt minori­tet som ofte lå i klam­meri med spanske myn­dig­heter”, nett fordi dei ikkje raskt nok ville gje slepp på his­toria si. Fugle­stad gjer ikkje greie for kvi­for det var så om å gjere å inte­grere morisk­arane. Han gjev inga for­klar­ing på kvi­for denne mang­lande inte­grer­inga måtte vere eit trugs­mål for styre­maktene.

Mafiametodar gjev dår­lege kår for fleir­kulturelt samliv

Sverre Bagge skriv i 2004 verket “Europa tar form” om tida frå år 300 til 1350. Han skriv om den kat­olske krig­før­inga for å leggje under seg den pyrene­iske halv­øya. “Da kali­fatet gikk i opp­løs­ning, fikk de prim­it­ive fjell­folk­ene over­taket over sine rik­ere og mer siv­ili­serte naboer i sør. I første om­gang nøyde de seg med å presse av­gifter av de is­lamske hersk­erne, men fra 1060-årene gikk de over til dir­ekte erob­ring.” (Bagge 2004:117) Kristne hær­av­del­ingar kunne gå til å­tak på frede­lege sam­funn av bønder og brenne ned av­ling­ane deira. Det som sær­merkjer dei kristne å­taka var nett saman­bland­inga mellom reli­giøs tru og våpen­makt. Pile­grims­ferd­ene gjen­nom den nord­lege delen av halv­øya var eit prosjekt for å styrkje makt­stil­linga til frank­ar­ane og deira alli­erte.

 

Gjen­nom krig­ersk kloster­makt vart det skipa ei organi­sering som la grunn­laget for kross­toga og sein­are katolsk makt­herre­døme over store om­råde. Rett nok var det mus­limske al-Anda­lus eit splitta sam­funn. Inva­sjon­ane på 1000-talet frå orto­dokse is­lamistar med røtter i det nord­lege Afrika gjorde mykje for å svekkje den opp­have­lege meir fri­lynde anda­lus­iske vere­måten. Muslimske grupper kjempa på kat­olsk side, på same vis som kat­olske hær­førar­ar gjekk i ten­este hos is­lamske hersk­arar. Det rår like­vel liten tvil om at dei som fekk li for kamp­hand­ling­ane var meir eller mindre for­svars­lause jord­bruk­arar i mus­limske små­sam­funn som ikkje hadde sterke mili­tære styrk­ar til å verne seg.

Kross­togs­propa­ganda­en til pav­ane og dei frank­iske kong­ane skapte dår­lega­re kår for sam­liv mellom dei ulike religi­on­ane. Dei små is­lamske konge­dømma vart lett bytte for ag­gres­sive kristne krig­ar­hærar. Desse kjende ikkje til noko anna enn slossing og krig. Sidan dei kjempa på fi­ende­om­råde, brydde dei seg lite om kor store øyde­legg­ingar herj­ing­ane deira førde til. Spanske his­torik­arar ser på denne krig­før­inga som ein verk­stad for sterk na­sjons­bygging. Den asket­iske lengta etter nytt land vart til grunn­laget for den reli­gi­øse fana­tismen i det nye Spania.

Metoden dei kristne hær­av­deling­ane nytta seg av, kjenner ein att frå mod­erne mafia. Dei øydela vat­nings­systema, sette fyr på av­linga, brende ned hus og vald­tok kvin­ner. Der­etter kom dei med til­bod ingen kunne mot­stå: “Eg skal ikkje plage deg om du gjev meg det eg vil ha”. For å verne om eige­dom­ane sine, måtte mus­lima­ne anten god­ta skatt­leggj­ing frå dei kristne eller sende bod på hjelp utan­frå, frå mili­tær­styrkar som hadde bygd seg opp i det nord­lege Afrika. Ein valde det siste. Bokstav­tru og intole­rante is­lamske grupper med base i Marokko tok over makta.

Historiebøker som avskrifter

Gudmund Stang synest meir opp­teken av å problem­ati­sere enn å la for­dommar av­gjere his­toria. “For­estil­lingen om et evig, kristent Spania unn­fanget i de kanta­briske fjell øvde vold mot hele den spanske his­torien med dens kultur­elle og rel­igi­øse mang­fold”, skriv han. (Stang i Fugle­stad og Egge 1990:59) Om fleire hadde hatt eit slikt per­spektiv ville his­torie­bøkene fått preg av anna enn at for­fattar­ane skreiv av­skrift av kvar­andre. Ola Svein Stugu las i 2001 16 av dei nya­ste lære­verka i his­torie. Han fann at bøk­ene er “europa­sentrert, ikkje berre i tema­val, men også på den måten at skild­ringa av møtet mellom euro­pe­arar og andre kul­turar er gjort ein­sidig ut frå vår eigen kul­turs stå­stad og vurder­ingar.” (Stugu 2001:254)

Kompass er namnet på eit verk frå 1979 til bruk i Ung­doms­skolen. For­fattar­ane er Torill Thor­stad Hauger og Kåre Sveen. Her heiter det om arab­ar­ane: “Fleire gonger truga dei andre land i Europa. Arabisk språk og kultur breidde seg over heile riket”. (Hauger og Sveen 1979:77) Tydde dette at det hos arab­arane ikkje var rom for andre syns­måtar, eller skal ein for­stå det slik at arab­isk kul­tur var open?

I lærar­rett­lei­inga til lese­verket “Midgard 6” vert det reist spørs­mål om kvi­for folk ikkje sette seg i mot islam, men tvert om etter­kvart sjølve vart mus­limar. Svaret lærar­ane vert bedne om å leggje fram var dette: Is­lam “var de hersk­endes reli­gion og den preget i sterk grad sam­funns­livet. Det var an­tage­lig også lettere å opp­nå posi­sjoner og for­deler hvis en delte deres tro.” (Aarre, Flatby et al 1998:191) Altså nett same år­sak som gjer folk til kristne i land der kristen­dommen er den domi­ner­ande trus­ret­ninga.

Kompass er som dei andre verka med på å gjere arab­arane om til ein eins­arta masse: “No sette dei over sundet ved Gibral­tar”. (Hauger og Sveen 1979:79) Dette verket har ei rett nok overskrift som viser at det kat­olske herre­dømmet ville på “bålet med alt som minner om arab­arane”. Etter at dei kristne vann att Spania litt før 1500, vart folket i landet “tvinga til å ta den kristne trua og moske­ane vart gjorde om til kristne kyrkjer.” Vid­are skriv dei: “Rundt om i dei spanske by­an­e brann det log­ande bål. Der var dei kristne i ferd med å plyndra lære­stad­ene for arab­iske bøker om kunst og vit­skap.” (Hauger og Sveen 1979:79) No var det vel kan­skje så at bøk­ene var skrive på arab­isk. På denne tida var dette felles­språket. Om dette er det same som at dei som skreiv dei var arab­iske, er meir tvil­samt. Her er mykje ugjort i å få fram at folk som budde i al-Anda­lus var spanske anten dei var kristne, jødar eller muslim­ar.

Kva er ein koloni?

I læreverket “Vår fel­les for­tid” frå 1997 hadde Linné Eriksen og Birke­land ingen prob­lem med å føre vidare myten om den kat­olske gjen­erob­ringa. “Erobrings­lyst og relig­iøs be­geist­ring fra kamp­ene mot muslim­ene i øst i Middel­havet gjorde at kristne fyrster in­tensi­verte kampen mot muslim­ene i Spania. Sam­tidig med kors­togene mot det hellige land, foregikk la reconquista- gjen­erob­ringa av Spania. Sakte, men sikkert måtte arab­erne gi fra seg stadig større deler av Pyrene­er­halv­øya.” (Birke­nes og Eriksen 1997:106-107)

I eit arbeid på Høg­skolen i Oslo frå 2002 gjer Linné Eriksen det klårt kvar han står i synet på mus­lim­ane i Spania. Han for­tel om pro­blema Columbus hadde med stø­nad til sjø­reisa som skulle føre til den euro­pe­iske opp­dag­inga av Amer­ika: ”I 1492 fikk han til slutt støtte fra det spanske konge­paret, som akku­rat da struttet av selv­tillit etter å ha vunnet en av­gjør­ende seier mot den siste arab­iske kolo­nien i Spania (Granada)”. (Linné Eriksen 2002:50)

I verket Globus frå 1998 for barn på 6 skole­trinn, skriv Ivar Libæk og Øivind Sten­ersen: “Etter hundre­vis av slag ble muslim­ene sakte, men sik­kert presset sør­over, og i 1492 tok de kristne Granada, som var det siste mus­limske riket i Vest-Europa”. (Libæk, Stener­sen 1998:36) Bene­dictow seier det slik: “Lang­somt samlet folk og nye fyrste­slekter seg til effek­tiv mot­stand” mot dei fram­ande. “I Spania drev de kristne mus­limene sør­over og eta­blerte flere mindre konge­dømmer”. (Bene­dictow 1998:126)

Men kampen “for å be­seire de maur­iske muslim­ene tok alle kreft­ene. Ikke før var maurer­nes siste feste i Spania, Granada stor­met i 1492, før man så vendte blik­ket mot nye hori­sonter.” (Bene­dictow 1998:198) Terr­ella er ei sam­funns­fags­bok for 7 trinn som kom ut i 1999. For­fattar­ane Harald Båsland, Grete Ertres­våg og Bjarne Hov­land skriv at Columbus til å byrje med ikkje fekk hjelp til plan­ane sine om å ut­forske verda: “Spania var net­topp da opp­tatt med krig og hadde liten tanke for dyre sjø­reiser.

Men en tid etter at Spania gikk seir­ende ut av krigen”, vart det fart i sak­ene. (Bås­land, Ertres­våg, Hov­land 1999: 80) Kva for Spania er det snakk om og kva for krig? For­fattar­ane seier ikkje eit ord om at krigen “Spania” gjekk sig­rande ut av, i røynda var ein ero­brings­krig mot det mus­limske Granada. Men når ein meiner Granada var ein arab­isk koloni, vert det kan­skje her snakk om ein frigjeringskrig? Vanlegvis forstår ein jo ein koloni som eit u­sjølv­sten­dig om­råde styrt av ei fram­and makt.

Men kva fram­ande makter rådde over Granada i 1492? Det fanst ingen arab­isk stat som på den tida hadde noko som helst å seie over dei spanske mus­lim­ane. Altså må snakket om arab­isk koloni ha ei anna tyd­ing. Vi veit at det av og til vert nemnt at visse om­råde langs spanske­kysten er ein “norsk koloni”. Med det meiner ein at mange norske har slått seg ned der som pen­sjon­istar og meir eller mindre perma­nente ferie­gjest­ar.

Det finst fleire døme på norske fast­buande som krev at dei må verte for­stått på norsk når dei er ute og hand­lar sitt dag­lege brød. Når historikarar seier Granada var ein arab­isk koloni og dei ikkje har eit arab­isk land som koloni­makt å slå i bordet med, vil dei kanskje med denne nemn­inga seie at arab­arar var domi­ner­ande i denne delen av landet? Altså måtte det vere nokon dei under­trykte og domi­nerte over. Kven skulle det så vere? Fanst det ein ukjent minor­itet i Granada som vart hund­sa med av eit arab­isk fleir­tal? Sjølv­sagt ikkje. Om­grepet kol­oni har inga mein­ing utan som ledd i ein argu­menta­sjon der alt som ikkje er kat­olsk og krist­ent i Europa vert til under­trykkj­ande fram­and­styre.

“En verden utenfor Europa”

I nok eit lese­verk for sju­ande trinn, Sam­funns­fag 7 nyttar Tor Gunnar Heg­gem og Vesla Løv­land desse formuleringane: “I 1492 lyktes det spani­erne å drive araberne ut og de kunne bruke kref­tene sine andre steder”. (Heggem og Løv­land 1999:44) Gong etter gong må alt­så elev­ar lære seg at folk i Spania som ikkje var kristne, var arab­arar.

Tone Flatby Aarre, Åsta Bjørg, Per Martin Grøn­land og Håvard Lunnan står bak sam­funns­fags­boka “Midgard 6” frå 1998. I deira ver­sjon kjem ikkje ein gong det mus­limske Spania med når dei vil ta for seg europeiske historie. Her vert al-Andalus berre nemnd i eit kapittel med overskrifta “En verden utenfor Europa”. Nærm­are ope euro­sent­risme er det få som kjem. Her får tolv­år­ing­ane vite at over­makta til arab­ar­ane var over på 1000-talet. No “startet de kristne kampen for å vinne Spania til­bake”. (Aarre Flatby et al 1998:190-191) Elevane får vite: “På slutten av 1400-tallet ble de siste muslim­ene jaget ut av Spania.” (Aarre Flatby et al 1998:207) Det er ikkje lett å skjøne kva grunn for­fattar­ane har til ikkje å ta med den store ut­vis­ings­proses­sen på 1600-talet.

For­fattar­ane skreiv at det på det meste budde over ein million men­neske i Cordoba. Denne over­driv­inga gjer at ein stor del av be­folk­ninga i heile landet sør for Pyrene­ane kunne få plass. Her skulle ein kunne finne strål­ande palass, hagar og rin­nande vatn, brus­tein og gate­lys. (Aarre Flatby et al 1998:204)

Elev­ane får for­talt at der­som dei kjem til Alhambra i Granada “vil du tro du har havnet i et even­tyr­slott fra Tusen og en natt”. Men for­fattar­ane har etter desse lov­orda ikkje pro­blem med å føre vid­are myten om la recon­quista. “De kristne erob­rer Spania til­bake” heiter det i ei over­skrift. “Etter hvert falt det maur­iske riket fra hver­andre og ble delt i små konge­riker. Disse ble ett etter ett erob­ret til­bake av de kristne. På 1200-tallet var bare Granada igjen. Det ble erob­ret helt på slut­ten av 1400-tallet.” (Aarre Flatby et al 1998:206)

Det skal vere om å gjere for his­torie­skriv­ar­ar i våre dagar å skape for­stå­ing mellom ulike folke­slag. Elev­ane skal ut­vikle evna til å sjå lik­skap mel­lom kul­tur­ar meir enn å verte op­pmoda til å hylle eigen bak­grunn. Denne mål­sett­inga vert ikkje nytta for å la elevar for­stå at arab­ar­ane ikkje er eit fram­and­elem­ent i euro­pe­isk his­torie. I bok etter bok får dei høyre at arab­ar­ane brakte med seg kultur­elle ny­skap­ingar til Europa. Men dei får ikkje høyre noko om at den mus­limske be­folk­ninga i al-Andalus, var spansk, nett som dei kristne og jød­iske folke­grupp­ene dei levde saman med.

Det som skjedde i det mus­limske Spania skapte den spanske na­sjonen. His­tor­ikar­ane har ikkje gjort det mog­leg for les­ar­ane å få dette med seg. Dei har heller ikkje gjort noko for å få fram at sam­livet mel­lom dei ulike kul­tur­ane på den iber­iske halv­øya jamvel skapte sjølve det mod­erne Europa. Når his­torie­bøker set ut­viklinga i det mus­limske Spania inn i eit kapitel om verda uta­for Europa, hjelper det lite å tale varmt om vakre byg­ning­ar og strål­ande gate­lys. Dette er det same som å gjere vald på ei tusen­årig ut­vik­ling som har førd oss dit vi som euro­pe­ar­ar er i dag. Slik skap­ar ein ikkje for­stå­ing, men ufor­stand.

Saman med Mette Krogh Læret, skreiv Heggem og Løv­land ei bok i sam­funns­fag for sjette trinn i 1998. Det verkar lite tru­verdig når desse for­fat­tar­ane som ikkje legg vekt på å få fram skil­dnader på arab­ar­ar og folket i det mus­lim­ske Spania, gong på gong skriv at san­ninga “er at arab­er­ne på mange måter var kommet mye lenger enn euro­pe­erne” (Heggem et al 1998:35) I lese­verket Sam­funns­fag 6 heiter det: “U­viten­heten om andre kul­turer og reli­gi­oner ble litt om senn er­stattet av større for­stå­else og respekt”. Gjen­nom handel og frede­leg kon­takt “med den arab­iske sivil­isa­sjonen opp­daget vest­euro­pe­erne at de hadde mye å lære”. (Heggem et al 1998:41)

Når ein ser nær­mare på kva denne for­stå­inga går ut på, viser det seg at det stort sett hand­lar om mytar. Kva slag for­stå­ing er det som ligg til grunn når for­fat­tar­ane skriv om bedu­inar som spesi­elt krig­erske? “Beduin­ene var frem­rag­ende krig­ere der stam­mene var or­gani­sert i hver sin mili­tær­av­deling. Det skapte sam­hold. De var vid­ere vant med ørken­krig i vanske­lig ter­reng og var mest­ere i frem­rykking og bak­hold. Des­suten ventet i følge islam, para­diset på dem som falt i kamp for den rette tro”. (Heggem et al 1998:23)

Historie vg2 frå 2007 er inne i den same tenk­inga. Her vert tolv­år­ingar opp­lært til å sjå på arab­iske beduin­ar som folk med sær­lege eigen­skapar. Dei vert ikkje gjort merk­same på at kjenne­teikna på beduin­ar ikkje hadde så mykje å seie for folk på Pyrenear­halv­øya. Dei får berre lese at krig­arane “sloss med døds­forakt, for para­diset venta på dei som fall i kamp for Allah”. Dei må lære seg at beduin­ane var “dug­ande krig­arar. Væpna med sverd og lansar rykte dei raskt fram på kamel­ar gjen­nom veg­lause strøk ofte i ly av natte­mørket”. (Libæk, Stener­sen, Sveen 2007:87) Om desse på­stand­ane skulle få mein­ing som anna enn med­vits­laus propa­ganda, måtte for­fat­tar­ane ha vore vil­lige til å ta med at para­diset òg venta på kristne krigar­arar som fall i kampen mot heid­ning­ane. Og kor­kje bak­hald eller fram­rykking om natta var uvan­leg for kristne hær­av­del­ingar på ei tid då ein vel knapt kunne tale om anna enn veg­lause strøk.

Redda frankarane kristenverda?

Den danske historik­aren Christian Fich meiner slaget ved Poitiers hand­lar om mytar. Europa var svekt etter kol­lap­sen for Romar­riket. Sig­eren til Karl Martell vart til ein vik­tig bygge­stein for det nye frank­iske herr­edømmet. Så seint som i 1832 nytta den franske kongen, Ludvig Filip, slaget ved Poit­iers som på­skot for å er­obre Algerie. Grunn­gjev­inga var at in­va­sjonen var naud­synt for å spreie kristen­dommen og den euro­pe­iske siv­ili­sasjonen. (Fich 2006)

Jonas Ekervärn og Patrick Esengård skreiv i 2004 hovud­opp­gåve ved Uni­versi­tetet i Upp­sala om svensk his­torie­under­vis­ing på 1900-talet. I ei lære­bok frå 1976 vert det nemnd at slaget ved Poitiers, tru­leg har vore over­vurd­ert i tid­leg­are his­torie­skriv­ing. Det var nok ikkje så vik­tig som ein tid­leg­are trudde. (Berg­ström 1976 sit etter Eker­värn og Esen­gård 2004:58) Det finst nokre få lik­nande røyster. Ein annan svensk lære­bok­for­fat­tar, Lars Hilding­son, seier arab­ar­ane ikkje vart drive bort av kristne frank­ar­ar, utan snar­are sjølve valde å ”dra seg att­ende”. Han spør om dette slaget verke­leg var eit så av­gjer­ande auge­blink i his­toria som his­torik­ar­ane tradi­sjonelt har skildra det. Er det verk­eleg slik at kyrkjene i Europa skulle ha vorte er­statta av moske­ar og euro­pear­ane i dag skulle ha talt arab­isk om Karl Martell ikkje hadde sett ned foten? (Hildingson 1983 sit etter Ekervärn og Esengård 2004:61)

Likevel er det vanlegast å meine sigeren ved Poitiers skulle ha redda Europa frå islam. Denne opp­fat­ninga vert teke fram kvar gong nokon vil gjere det klart at mus­limsk tenke­måte ikkje høyrer heime i Europa. Kvar kjem denne klokkar­trua frå at heile Europa berre var ei hårs­breidd frå å verte lagt ope for islam? På denne tida fanst ikkje statar med klare grenser. Dei ulike herskar­grupp­ene alli­erte seg på alle mog­lege vis for å auke eller halde på makta si.

I om­rådet nord og sør for Pyrene­ane hadde frank­ar­ane fått ein kon­kur­rent, dei nye hersk­ar­ane i al-Andalus. Som dei andre store sam­an­slut­ning­ane i denne delen av verda, dreiv også anda­lus­ar­ane med krigs­toktar. Dei skapte alli­ansar med stor­menn i Provence. Nokre kjelder vil ha det til at hær­av­del­ingar frå al-Andalus hausten 732 hadde teke vegen mot Poitiers for å plyndre eit stort kloster, Saint-Martin de Tours. Rett nok tapte dei i dette toktet, men dei heldt fram med likn­ande tokt i lang tid fram­over. Is­lam stoppa altså ikkje opp. Og Karl Martell var ingen from kriste­leg ban­ner­førar. Han plyndra kyrkje­lege eige­domar like mykje som andre. Jorda han fekk kon­troll over, ga han til støtte­spelar­ar som vart vas­al­lane hans. Målet var å utvide grens­ene for det frank­iske riket. Etter sig­eren ved Poitiers i 732 tok han kon­troll over konge­dømmet Aquitania og gjekk til åtak på Prov­ence der den kristne adelen altså samar­beidde med al-Andalus.

I leseverket “Spor i tid” frå 1997 har Jørgen Eliassen, Claus Krag, Sigmund Støa og Kåre Tønnesson ei vink­ling på striden med fran­kar­ane som skil seg ut. Dei slår berre fast at då “en mindre arab­isk styrke gjorde et fram­støt inn i Frank­rike, ble den slått av frank­erne ved Poitiers i 732.” Det er befriande å sleppe høyre over­driv­ing­ane om skjebne­stunda for Europa og at hundre­tusen­ar av arab­ar­ar vart slått att­ende. For­fat­tar­ane spør kvi­for arab­ar­ane hadde slik rask mili­tær fram­gang. Svaret dei gjev øyde­legg litt av det gode in­tryk­ket. Her får vi nem­leg lære at mus­lima­ne “trodde på jihad, ‘hellig krig’ og den som falt i krig kom rett til para­dis.” Heller ikkje desse for­fat­tar­ane greier å stå mot freis­tinga til å gjere arab­arane eksot­iske. Dette kjem fram når dei hevdar arab­arane hadde ein “uvan­lig kamp­glød”. Ellers var dei “reli­gi­øst tole­rante og lot de kristne ha sin tro i fred.” (Eli­assen, Krag, Støa, Tønnes­son 1997:73)

Kristne hærar dreiv ikkje med fri­gjer­ings­krig

Arabar­ane vert i dette verket rosa for si rike vit­skap­lege for­stå­ing. Ved at tekster frå andre språk vart samla til arab­isk vart dette eit fel­les­språk som gjorde det let­tare å ti­leigne seg kunn­skap. Utan å seie noko om kvi­for vert det der­for forvir­rande når for­fat­tar­ane legg vekt på at vest­euro­pear­ane på 1000-talet kom “på of­fen­siven og til­føyde arab­er­ne yd­myk­ende neder­lag så vel i Spania som på øy­ene i Middel­havet som i Pale­stina. Etter dette var for­holdet mel­lom den kristne og den mus­limske verden svært ofte preget av mot­set­ninger og mis­tenk­somhet.” (Eli­assen, Krag, Støa, Tønnes­son 1997:74) Det er litt trist at dei som skriv dette ikkje ville koste på seg å vere enda litt meir ut­fyll­ande når dei lik­evel pro­blema­tiser­er stoffet slik dei gjer.

Når dei tek for se ned­gangen for Spania ut­over på 1600-talet, legg dei vekt på at at adelen “så det som under sin ver­dig­het å drive med annet enn å leve av av­gift­ene fra sine bønder og drive med krig og kirke­lige tjen­ester.” Dei har ikkje med noko opp­klar­ande om den store ut­visings­proses­sen frå 1609, men seier berre som ein kom­men­tar at mange “flyktet fra landet.” (Eliassen, Krag, Støa, Tønnes­son 1997:121)

Saman med Svein Aastad, skreiv Libæk, Stener­sen og Sveen ei nett­ut­gåve av verket Historie Vg2 frå 2007. Her heiter det: “Kors­far­erne ble til slutt drevet ut av Midt­østen, men i 1492 klarte kristne trop­per å ned­kjempe mus­lim­ene i Spania.” (Libæk et al) Kva er saman­hengen her? Er det slik å for­stå at rett nok måtte dei kristne gje tapt i det hei­lage landet, men at dei i staden fekk stor siger over mus­lim­ane i Spania?

Ein må vel kunne seie at kor­kje i Midt­austen eller i Spania dreiv kristne hærar ein fri­gjering­skrig. Det dreide seg om det mot­sette. Med kristen­dommen i fana gjekk kat­olske krigar­ar til åtak på frede­lege bønder som var dei første til å kjenne herj­ing­ane. Det er ganske utru­leg at skole­elevar ikkje vert til­bode anna enn gamal euro­peisk krigs­propa­ganda når dei skal lære om denne his­toria. Sjølv­sagt var ikkje heile folke­set­naden i al-Andalus bønder. Sam­fun­net var sam­an­sett og klasse­delt. Men det var dei mili­tært svak­aste grup­pene som vart offer for den ag­gres­sive kristne fram­ryk­kinga.

Arabar­ane vart ver­ande i mel­lom­alde­ren, berre euro­pe­ar­ane vart mo­derne

I fag­plan­ane for historie­opp­læringa i skolen vert det lagt vekt på å få fram ulike syn på his­tor­iske hend­ingar. Det vert under­streka at ein skal nærme seg emna frå ulike stå­stader. Målet for opp­læringa er at elev­ane skal kunne pres­ent­ere his­tor­iske hending­ar med ut­gangs­punkt i ulike ideo­logi­ar. (Ut­dan­nings­direkto­ratet, Lære­plan i sam­funns­fag). Det verkar ikkje som dette har vore vik­tig for lære­bok­for­fat­ta­r­ane. I verk etter verk vert dei same syns­punkta lagt fram utan minste teikn på mot­bør.

Halvdan Eike­land, his­torik­ar ved Høg­skolen i Vest­fold, gjer merk­sam på at skole­fag har fleire sikte­mål: dei skal gje kunn­skap om vit­skape­leg ar­beid, men óg bi­dra til dan­ning. (Eike­land 2004:74) Eit mål med lær­ing må vere å kunne vur­dere his­toria på sjølv­stendig vis. Ved å setje ulike fram­stil­ling­ar om det same opp mot kvar­andre, vil eleven kunne ut­vikle evna til å for­stå his­tor­iske hen­ding­ar. Når det gjeld sam­funns­ut­vik­linga i det mus­limske Spania, gjer ikkje for­fat­tar­ane greie for at det finst alterna­tive syn. Dei kan tru dei har fag­leg per­spek­tiv som det sen­trale grunn­laget for fram­stil­linga si av his­toria. Det er i så­fall eit anna per­spek­tiv enn det fag­plan­ane legg opp til.

Det er bil­etet av Europa som be­friar, his­torie­bøk­ene kring­kastar. Skolen fung­erer fram­leis som eit verk­ty for dan­ninga av lyd­ige og rettru­ande sam­funns­borgarar. Ein får lære seg at berre ves­tlege, euro­pe­iske ver­diar kan bringe verda fram­over. Mus­limske styre­sett vert fram­stilt som trugs­mål mot slike fram­skritt. Slik har det vore sidan dei arab­iska hær­ane nådde fram til Vest-Europa på 700 talet.

Det domi­ner­ande synet har all­tid vore at kristen­dommen då var i stor fare. Det var eigent­leg først då den arab­iske “krigar­ånda” nådde fram til Vest-Europa at ho vart om­danna til noko vondt, ikkje så mykje av mili­tære eller kultur­elle år­sakar som av reli­gi­øse. Det verke­lege trugs­målet er is­lam meir enn arab­arane, skriv Eker­värn og Esen­gård i av­hand­linga si frå 2004. (Eker­värn og Esen­gård 2004:43). Dette synspunktet er òg dekkj­ande for over­sikta eg har om ar­beidet til norske his­torik­a­rar.

Beund­ringa for arab­isk mel­lomalder­kultur er sterk. Vi les at arab­arane skapte ein kul­tur som til og med sto høg­are enn den kristne. Arabar­ane hadde bib­lio­tek og bok­utsal i kvar større by og var godt skol­erte i astro­nomi, mate­matikk og natur­vitskap. Dei lærde euro­pear­ane kunsten å lage papir av bomull og an­leggje hagar. Per­spek­tivet i denne skjønn­malinga er heilt euro­sent­risk. Etter at euro­pear­ane hadde til­eigna seg det i den arab­iske kul­turen som hadde vist seg leved­yktig, får vi høyre at dei voks seg vid­are. Arab­ar­ane deri­mot, vart ver­ande i mellom­alderen, og gjekk over i gløymska. Dei makta aldri å ta seg vid­are enn til mel­lom­alderen. Dei var ikkje i stand til å ta skrit­tet over i eit mod­erne sam­funn, dei vart ver­ande eit nomade­folk.

Så lenge euro­pear­ane ikkje hadde henta inn for­spranget, kunne ein dyrke arab­ar­ane. Jo høg­are dei is­lamske sam­funna vart verd­sette, jo høg­are kom euro­pea­rane til å stå når dei tok over hege­moniet. Lære­bøk­ene fortel om sto­rarta indu­stri, effek­tive vat­nings­an­legg og produk­tiv handel. His­torik­ar­ar legg lik­evel vekt på at saker som dei arabiske tala, sjakk­spelet, papiret, kruttet og kom­passet ikkje vart funne opp av arab­ar­ane. Arabarane var berre kulturformidlarar og kom ikkje med eigne origi­nale bi­drag til vit­skapen. Det meste hadde dei fått frå andre folk, først og fremst frå grek­ar­ane.

No heilt nyl­eg er det sådd tvil om arab­arane skal ros­ast for noko som helst. I ei bok om dei greske røt­tene til det kristne Europa påstår den franske his­torik­ar­en Sylvain Goeguen­heim at det kristne Vesten på eiga hand tok vare på gresk kultur. (Goeguen­heim 2008) Han meiner euro­pea­rane ikkje står i gjeld ti arab­ar­ane. Europa har ikkje noko å takke islam for, seier han. Men kul­tur­arv dreier seg ikkje om skuld og gjeld. I møte mellom kul­tura­rer finst ingen gåv­milde gjevar­ar eller pas­sive mot­takar­ar. Det er snakk om gjen­sidig ut­veks­ling av idear. Heller enn å disku­tere kor vogga til kultur­elle kjenne­teikn sto, kan ein bry seg om kor­leis kul­tur­ell over­føring i det heile finn stad.

Kontakten med islam gjorde økon­omisk opp­gang mog­leg i Europa

Ikkje noko tyder på at bil­etet av is­lamske sam­funn som lite effekt­ive er rik­tig. Snar­are var det her ein kunne finne tid­lege døme på kapital­akku­mul­ering. Arabar­ane arva ur­bani­serte og penge­messig ut­vikla om­råde når dei tok over dei gamle rom­erske terri­toria. Islam ut­vikla nye hand­els­former som viste at propa­ganda­en om primi­tive nomade­sam­funn er feil­aktig.

Muslimske myntar var så van­lege at ein nytta dei jam­vel i hand­elen internt i Europa. Euro­pe­ar­ane produ­serte sjølve myntar med in­skrip­sjonar på arab­isk som lov­priste Allah. Slike myntar hadde høg­are verdi på mark­naden. Når frank­a­rane skulle handle med skandi­nav­ane måtte dei nytte arab­iske sølv­dirhamar, skriv Gene Heck i ei bok om dei arab­iske røt­tene til kapital­ismen. (Heck 2006: 285)

Det er vel kjend at is­lam opp­muntra til pri­vate fore­tak. Dette er til dømes drøfta av Heck. Pengar skulle plas­ser­ast der av­kast­inga var størst. Ein skulle kjøpe bil­lig og selje dyrt. Kjøpe­krafta auka då skatte­inn­tekt­ene vart for­delte mel­lom inn­byggjar­ane. Veg­ut­byg­ging i stor stil tok til, det vart reist forsyningssentre for fordeling av mat og vatn. Dette gjorde det mogleg med transport til faste tider over land i store ørken­område, langs innan­landske elver og over store hav.

Dei tek­niske hjelpe­midla som skulle til i all denne navi­geringa synte at måle­instru­ment hadde langt vidare sikte­mål enn berre å skulle vite kvar Mekka låg når det nærma seg bønne­stund. Ut­vinning av jern, koppar, nikkel og sink auka rik­dommen. Lin, flanell og silke var omsett i ein stadig veks­ande tek­stil­industri. Smed­arbeid i sølv og gull til smykke, saman med produk­sjon av våpen og jord­bruks­rei­skapar førde til eit blomstrande næringsliv. Dadlar, oliven, eple, appel­sin og sitron, melon og sukker­røyr vart om­sett på ein mark­nad som strekte seg over heile den kjende verda. Jairus Banjai skriv at mus­lim­ane skapte ein sterk penge­øko­nomi som gjorde det mog­leg med kapi­tal­istisk vekst jam­vel i Europa. (Banjai 2003)

Den belgiske his­torik­aren Henri Pir­enne for­tel at det ved starten av 800-talet så godt som ikkje fanst handels­verkssemd i det vest­lege Europa. Papyrusen forsvann, saman med krydder som nellik, peppar og kanel. Ingen kjøp­menn lånte ut pengar, tids­ånda var heilt mot handel. (Pirenne 1957:167, 173) Dette var i samsvar med bibel­læra. I evangelia les vi at det er lettare for ein kamel å gå gjen­nom eit nål­auge enn for ein rik å kome inn i guds­riket. På kyrkj­emøte etter kyrkje­møte vart utlån av pengar for­bode som ei syn­dig hand­ling. Skatte­inn­krev­inga vart borte.

Veg­systemet og vatnings­anlegg vart ikkje halde ved like. Av­ling­ane i jord­bruket gjekk ned. Mindre stein og meir tre vart nytta i husbygginga. Kyrkja la óg ned for­bod mot teater­fram­syn­ingar og dans. Først på 1100-talet vart det til­late med privat­lån. Kyrkja ga etter­kvart opp mot­standen mot renter. Øko­nomisk tenk­ing om pro­fitt­motiv og på­standar om at kapital­over­skot ville tene hand­elen sto ikkje høgt i kurs i den kat­olske kyrkja. Kjær­leiken til pengar var rota til alt vondt. Over­pris var det verste ein kunne høyre om.

Det var så­leis ikkje trugs­mål frå mus­lim­ar, men den kat­olske kyrkja som førde Europa ut i fat­tig­dom og mørke­tid. Ned­gangen i øko­nomisk aktivi­tet hadde lite å gjere med in­va­sjonar frå is­lamske styrkar. Snar­are må ein kunne seie at det var kon­takten med islam som etter­kvart gjorde det mog­leg for dei euro­pe­iske stat­ane å bryte ut av den øko­nom­iske isola­sjons­perioden. Dette er eit per­spektiv som inn­til vidare er frå­ver­ande i norsk his­torie­skriving. Her er mykje ugjort for dei som vil rette seg etter det nye Kunn­skaps­løftet styre­makt­ene no legg opp til og lære­planane for his­torie og sam­funns­fag slik dei kjem fram her.

Torbjørn Kalberg

Sosiolog

Litteratur:

Bagge, Sverre: Europa tar form 2004

Banaji, Jairus: Islam, the Mediterranean and the Rise of Capitalism 2003 http://www.sacw.net/left/AmsterdamJB.pdf

Benedictow, Ole Jørgen: Verdenshistorie før 1850 1998.

Birkenes, Jon, Eriksen, Tore Linné: Verdenshistorie før 1850 i Jon Birkenes (red.): Vår felles fortid 1997.

Båsland, Harald, Ertresvåg, Grete, Hovland, Bjarne: Terrella, Samfunnsfag for 7 klasse 1999

Corke Helen: Menneskeætten 1935 

Egge Åsmund og Fuglestad Finn (red): Spansk historie: et riss 1990

Eikeland, Halvdan: Norske lærebøker i historie som redskaper i en interkulturell lærings- og dannelsesprosess 2004 http://www-bib.hive.no/tekster/hveskrift/rapport/2004-09/rapp9_2004.pdf

Ekervärn, Jonas & Esengård, Patrick: Två kameler i en Toyota 1900-talets svenska läro­bok i historie­ämnet betraktad ur ett orientalistiskt perspektiv 2004

http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:uu:diva-4712 2008-09-01

Eliassen Jørgen, Krag Claus, Støa Sigmund, Tønnesson Kåre: Spor i tid. Verden før 1850 1997

Fagerjord Oden N: Noregssoge med verdssoge for folkeskulen og ungdomsskulen 1940

Fich, Christian: Arabernes Waterloo Weekendavisen 22. september 2006 http://www.cbs.dk/forskning_viden/institutter_centre/institutter/cef/h_jreboks/nyheder/arabernes_waterloo

Fuglestad Finn: Spanias og Portugals historie, en oversikt 2004

Gouguenheim, Sylvain: Aristote au Mont-Saint-Michel 2008

Gunnes Erik: Religioner på marsj b 4 Aschehougs verdens­historie1983

Hauger, Torill Thorstad, Sveen, Kåre: Orienteringsfag i grunnskolen Historie B Kompass 1980

Heck, Gene W: Charlemagne, Muhammad and the Arab Roots of Capitalism 2006

Heggem, Tor Gunnar, Løvland, Vesla: Samfunnsfag 7 Lærerens bok 1999

Heggem, Tor Gunnar, Løvland, Vesla, Læret, Mette Krogh: Samfunnsfag 6 1998

Hæreid Jens: Norges historie fortalt for skole og hjem 1947

Kjergaard Erik og Dahrup Troels: Senmidelalderen og renessansen Cappelens verdenshistorie bind 9 om ”Den store ekspansjonen” 1984

Kristiansen, Oskar:  Lærebog i historie (verdenshistorie og Norges historie) for folkeskolen 1897

Kjær, Albert: Kort lærebog i historie (verdenshistorie, kirkehistorie, Norges historie) nærmest for folkeskoler i byerne 1894

Koht Halvdan: Folkevandringen. De nye germanske riker, i Nordahl Rolfsen: Illustreret verdenshistorie Skildringer og livsbilleder første bind 1916

Lehmann Edvard: Mohammed, i Nordahl Rolfsen: Illustreret verdenshistorie Skildringer og livsbilleder første bind 1916

Libæk, Ivar, Stenersen, Øyvind, Sveen, Asle, Aastad, Stein: Historie 1. Verden og Norge før 1850  1997.

Libæk, Stenersen, Sveen, Aastad: Historie 1. Verden og Norge før 1850. 2001

Libæk, Ivar, Stenersen, Øivind: Globus. Historie 6. 1998.

Libæk, Ivar, Stenersen, Øivind, Sveen Asle: Historie vg2 2007

Libæk, Ivar, Stenersen, Øivind, Sveen Asle, Aastad Svein: Historie vg2 på nett:

http://historievg2.cappelen.no/c187044/sammendrag/vis.html?tid=189778

Linné Eriksen Tore: Globalhistorie Høgskolen i Oslo 2002 http://home.hio.no/~tore-eri/Text/globalhistorie2002.doc

Lunden Kåre: Muslimar og kristne i Spania 711- 1492 i Åsmund Egge, Finn Fuglestad (red.): Spansk historie - et riss 1990

Lødøen Ole Iver Knudsen: Historie Norges- og verdenshistorie 1936

Pirenne, Henri: Mohammed and Charlemagne 1957

Ræder, Anton: Historien i fortellinger for skole og hjem femte utgave ved August Schou 1949

Schjøth Hans: Lærebog i Verdenshistorie for Middelskolen 1883

Schreiner Johan: Middelalderen- tusen års grotid i Aschehougs Verdens­historie, bind II, fra antikken til våre dager 1953

Skard Sigmund: Einhard: Karl den store 1929

Skretting Aksel: Fedrelandet og verda for born 1947

Stang Gudmund: Spania ved inngangen til nyere tid: Isabella og Ferdinands gjerning i Åsmund Egge, Finn Fuglestad (red.): Spansk historie - et riss 1990

Stokke Bernhard: Folket vårt gjennom tidene 1947

Stugu Ola Svein: Oppsedande fortidsbilete: ein gjennomgang av fire historielæreverk for vidaregåande skole Historisk Tidsskrift 2001

Tønder Nissen Rasmus: Verdenshistoriens vigtigste Begivenheder i fragmentarisk Fremstilling 1880

Utdannings­direkto­ratet Læreplan i sam­funns­fag http://www.udir.no/templates/udir/TM_Læreplan.aspx?id=2100&laereplanid=125640&visning=5&sortering=3&hoid=125641

Weber Georg: Lærebog i Verdenshistorien med Hensyn paa Cultur, Literatur og Religion for høiere Skoler og til Selvbelærelse 1865

Worm-Müller Jacob S: Verdenshistorie II 1938

Ågren Kurt: Et nytt Europa, om Spania, en koloss på leirføtter b 8 Aschehougs verdens­historie 1500- 1750 2000

Aarre, Tone, Flatby, Bjørg Åsta, Grønland, Per Martin, Lunnan, Håvard: Midgard. Samfunnsfag 6. 1998

Aarre, Tone, Flatby, Bjørg Åsta, Grønland, Per Martin, Lunnan, Håvard: Midgard. Samfunnsfag 6. Lærerveiledning. 1998

....................................

Artikkelen kan også lastas ned
frå academica.edu